De DocUpdate (11 november 2019)
1. The Devil Next Door (Netflix)
Voor menige Israëliër was eind jaren tachtig een proces eigenlijk overbodig. John Demjanjuk, een voormalige medewerker van de Ford-fabriek in Cleveland, moest wel de beul zijn die in het nazi-vernietigingskamp Treblinka eigenhandig tienduizenden Joden had vermoord. Daarover kon - en mocht - geen discussie zijn. 'Ik was er honderd procent van overtuigd dat Demjanjuk niet Iwan de Verschrikkelijke was', zegt zijn flamboyante Israëlische advocaat Yoram Sheftel. 'En ik was er honderd procent van overtuigd dat hij schuldig bevonden en ter dood veroordeeld zou worden.'
Sheftel is één van de blikvangers van de puike vijfdelige documentaireserie The Devil Next Door (222 min.) van Yossi Bloch en Daniel Sivan. 'Ik heb van elke seconde genoten’, stelt de onvoorstelbaar pedante advocaat zelfs over de geruchtmakende rechtszaak tegen de vermeende oorlogsmisdadiger. En, inderdaad, het 'showproces' is nog niet afgerond of Sheftel heeft al een boek in de winkel liggen. Ruim dertig jaar na dato spugen zijn voormalige opponenten nog altijd op de man die duidelijk garen heeft gesponnen bij de kwestie John Demjanjuk, die in de Joodse gemeenschap zo ontzettend veel emotie losmaakte.
Vrijspraak zou een ongelooflijke klap in het gezicht zijn van de mensen die hem zeggen te herkennen als Iwan de Verschrikkelijke, de man die hele families uitmoordde en henzelf voor het leven tekende. Maar hoe betrouwbaar zijn ooggetuigen eigenlijk? Zeker als ze zwaar getraumatiseerd zijn en er sinds de gruwelijke daden bovendien meer dan veertig jaar is verstreken? Zulke godsonmogelijke dilemma’s maken van The Devil Next Door, waarin zowel Demjanjuks kleinzoon, schoonzoon en advocaten als de toenmalige aanklagers en rechters participeren, een fascinerende, aangrijpende en nog altijd actuele serie.
2. Dienders (vanaf woensdag zes weken, om 21.45 uur, op NPO3)
De politie wil je beste vriend zijn, maar wordt tegelijkertijd door sommige Nederlanders gezien als hun ergste vijand. Binnen dat spanningsveld kan de gewone agent maar al te gemakkelijk een soort kop van Jut worden. De zesdelige documentaireserie Dienders (270 min.) volgt acht jonge politieagenten die desondanks met grote verwachtingen starten aan de Politieacademie in Rotterdam.
De filmmakers Daniël Aiss en Veerle Neger hebben hun casting voor deze serie dik op orde: de lichting nieuwelingen die ze volgen is divers samengesteld en bevat verschillende karakters, waarvan je benieuwd bent óf - en hoe dan - ze het gaan redden. Van een wat bleue jonge vrouw die uit haar comfort zone wil komen en een Turkse jongen met grote idealen en ambities tot een onvervalste Law & Order-kerel en een fanatieke Feyenoord-supporter die in het vervolg zijn vrienden zorgvuldiger moet gaan kiezen.
Aiss en Neger kijken mee als de jonge politieagenten tijdens hun opleiding gesprekstechnieken oefenen, op een buitengewoon onprettige manier kennismaken met traangas of hun dienstwapen mogen uitproberen. Ze zijn ook van de partij als de aspirant-agenten voor het eerst in hun nieuwe werkkloffie de straat op mogen in Rotterdam, dat via een continue stroom binnenkomende portofoonberichten tot een behoorlijk dreigende plek wordt gemaakt. Het is op zijn minst een werkterrein dat niet bij iedereen even goed past. En dit leidt soms weer tot onderlinge frictie.
De lotgevallen van de dienders worden doorsneden met privébeelden en zitinterviews. Een voice-over met helikopterview - de stoplap van veel docuseries - blijft daarbij achterwege. Dat is wel zo prettig. De nadruk ligt daardoor nadrukkelijk op de persoonlijke uitdagingen van de nieuwelingen. Nadat er vanuit een flat is geschoten met een kruisboog mag één van hen bijvoorbeeld mee om het ding in beslag te nemen. Als zijn collega's, ondanks protesten van de bewoner, besluiten om de woning te betreden, begint hij steeds meer op een konijn in de koplampen te lijken.
De jongen realiseert zich dat hij nog een lange weg heeft te gaan voordat hij zich echt politieagent mag noemen. Die pet past ons nu eenmaal écht niet allemaal. Bij sommige agenten in opleiding vraag je je op basis van deze sterke serie, waarvan ik tot dusver alleen de eerste twee afleveringen heb gezien, zelfs af hoe ze zich straks op straat staande kunnen houden. Of: wat ze gaan doen als dat uiteindelijk niet helemaal vanzelf lukt.
3. Ik Ben Er Even Niet (woensdag, om 22.55 uur, op NPO2)
Enkele seconden. Of een fractie daarvan. Even weg. Diverse keren per dag. Weg en weer terug. Hallo, daar ben ik weer! Waar ik was? Weet ik veel.
Er was kortsluiting. Ik wás kortsluiting. Heel even dus. Een aanval. Die ik daarna heb afgeslagen. Absences, zegt de dokter. Een milde vorm van epilepsie.
Eerst is er die schittering. Een olifant tussen mijn tanden. Sterretjes. Door een rots zo groot als Amsterdam. Zwarte ruimtes. Die wolf met de gele ogen. Of… Sergeant Pepper.
Mijn ouders zagen het. Zagen mij. Mijn zusje, wetenschappertje, helaas niet. Ze zei dat ik loog. Mijn moeder kan het ook niet geloven. Eerlijk gezegd. Dat ik naar een andere wereld ging.
M’n zoon Abel heeft ze ook. Hij zag er kunst in. Of wiskundige formules. Nu is hij bijna afgestudeerd. Natuur- en sterrenkunde. Op zoek naar zwarte gaten. Reikend naar de maan.
Kun je dat andere universum oproepen? Kan een arts dat? Zodat hij weet waar hij moet zoeken. Op de kwetsbare plek kan drukken. De doorgang afsluiten. En zou ik dat dan willen?
Nevejan, Maartje. Ik ben geen patiënt. Of tenminste: niet alleen. Ik ben ook niet weg. Niet alleen, tenminste. Ik ben echt ergens anders.
Ik zoek die wereld nu op. Doelbewust. Doelgericht. Associatief. Bij mezelf en lotgenoten. In concrete ervaringen. Gesprekken. En abstracte sensaties. Beelden. Geluiden. Muziek.
Jonge kwetsbare mensen. Gepaard aan wetenschappers en kunstenaars. Zoals Anish Kapoor. Hij stelt filosofische vragen. Samen op zoek. Naar de wereld tusen hier en daar.
Naar onszelf. En ons eigen voorstellingsvermogen. Waar kunnen we naartoe? En waar zitten we aan vast? Een constructie van het brein? ‘Een ontrafeling van een bewustzijnsversto…
Ik Ben Er Even Niet (92 min.). Of zoals anderen zich afvragen: Are You There?
4. On The President's Orders (YouTube/donderdag, om 21.20 uur, op Canvas)
'Adolf Hitler slachtte drie miljoen Joden af. Wij hebben drie miljoen verslaafden. Die zou ik met liefde en plezier afslachten.' Was getekend: Rodrigo Duterte, president van de Filipijnen. Een man die ook niet schroomt om de daad bij het woord te voegen en van de ‘war on drugs’ daadwerkelijk een oorlog te maken.
Hoe dat gevecht tegen drugsgebruikers en -dealers er in de praktijk uitziet, wordt glashelder in de huiveringwekkende documentaire On The President's Orders (55 min.). De business loopt als een tierelier, vertelt een plaatselijke uitvaartondernemer. Zijn houding is exemplarisch voor de totale ontmenselijking van alles en iedereen die met drugs te maken heeft. Ze worden opgejaagd door doodseskaders, die er met hun skeletmaskers uitzien als de schurken in een slechte horrorfilm.
‘Veel schietpartijen ogen heel professioneel’, constateren de filmmakers James Jones en Olivier Sarbil als ze de commandant van een gemilitariseerde politie-eenheid confronteren met de enorme hoeveelheid dodelijke slachtoffers. ‘U kunt zich vast voorstellen waarom mensen denken dat de politie erbij betrokken was?’ Ja, antwoordt Octavio Deimos, met een mitrailleur in de hand. ‘Het kan best zijn dat mensen dat denken, maar in werkelijkheid klopt dat niet.’
Even later: ‘Natuurlijk doodt de politie mensen als ze terug vecht.’ Deimos schiet er spontaan van in de lach. ‘Als de politie dat doet, is het geoorloofd. Wij zijn nu eenmaal de politie. En wij handhaven de wet.’ Waarna de man zijn flinterdunne verdedigingslinie helemaal laat vallen. ‘Drugsgebruikers of -dealers hebben hier helemaal niks te zoeken. Zij willen gewoon niet leven. Ze leven al in de hel, dus kunnen wij ze er net zo goed ook echt naar toesturen.’
Zelden zal de zondeboktheorie zo openlijk en zonder enige vorm van verontschuldiging in de praktijk zijn gebracht als tijdens Dutertes schrikbewind in de Filipijnen. Het gevolg, daadkrachtig vervat in deze onrustbarende film, is doodeng: een duistere politiestaat, waarin de absolute leider zijn domme krachten, geanonimiseerd en zwaarbewapend, rücksichtslos op de bevolking loslaat en uiteindelijk - dat valt vrij eenvoudig te voorspellen - niemand veilig zal blijken te zijn.
5. Living The Light - Robby Müller (donderdag, om 23.00 uur, op NPO2)
Zijn beelden spraken altijd al voor hem. Later moesten ze dat letterlijk doen. Door ziekte kon cameraman Robby Müller (1940-2018) toen niet meer zelf praten. Claire Pijman kreeg intussen de beschikking over zijn privé-archief. Ze laat z’n hoogst persoonlijke Hi8-video’s, polaroids en foto’s in het liefdevolle portret Living The Light – Robby Müller (85 min.) samenvloeien met scènes uit de films die hij als ‘director of photography’ maakte met gerenommeerde regisseurs zoals Wim Wenders, Jim Jarmusch en Lars von Trier.
Als een moderne Hollandse meester speelt hij daarin met het licht. Een fascinatie die geen einde leek te kennen. Ook buiten de filmset was er altijd wel een camera voorhanden en een tafereel dat moest worden vastgelegd. Op hotelkamers, in een onbekende stad of gewoon thuis, in familiekring. ‘Alles werd gefilmd’, zegt zijn dochter Camilla MacGillavry-Müller. ‘Elke situatie. Tot vervelens toe. Hij deed het gewoon. Dat hoorde bij hem.’
Illustratief zijn opnames die Müller maakte van een wandeling van zijn ouders. Als het oudere echtpaar poseert op een bruggetje bij een meertje, vindt hij met zijn camera hun handen die worden weerspiegeld in het water en verliest zichzelf vervolgens helemaal in het spiegelende water. Even later spreekt hij vanuit een hotelkamer, tijdens de opnames van een film met een regisseur die een beetje ‘slapjes’ is, zijn zieke moeder toe. Op de achtergrond weerklinkt Reflections In The Water van Debussy.
Zo laat Pijman, zelf cameravrouw, beelden en verhalen vrijelijk rijmen in deze filmische ode aan Neerlands invloedrijkste cameraman, waarvoor Jim Jarmusch met zijn band Sqürl een speciale soundtrack componeerde. De beelden zijn daarbij leidend. De interviews (met regisseurs als Wim Wenders, Steve McQueen en Lars von Trier en directe collega’s van Müller) moeten volgen, in plaats van andersom. Achter elk afzonderlijk shot zit de man verscholen, die misschien ‘geen Hollywood-oog’ had, maar wel een geheel visie op de wereld creëerde.
Zoals één van de sprekers het formuleert: het is heel ingewikkeld om iets er heel eenvoudig uit te laten zien. Dat was een kunst die Robby Müller, getuige ook deze film die hem alle eer aandoet en beloond werd met een Gouden Kalf voor beste lange documentaire, volledig meester was.
6. Vader (zondag, om 23.05 uur, op NPO3)
Een heel mensenleven heeft hij hem niet gezien. Zo voelt het tenminste. In werkelijkheid waren het zes jaar. En nu neemt Jacinto Marie zijn tienerzoon Shakur mee op een roadtrip door eigen land. Zoals vaders dat doen. Ook als ze uit beeld zijn geweest.
In Vader (23 min.), genomineerd voor een Gouden Kalf voor beste korte documentaire, kijkt Isabel Lamberti mee hoe vader en zoon hun band proberen te hernieuwen. Jacinto geeft Shakur zijn eerste rijles, laat de jongen zien hoe je een strike gooit bij het bowlen en neemt hem mee naar een Chinees restaurant. Tussendoor belt de man steeds met zijn vriendin om haar te vertellen hoe het hem vergaat met het kind dat hij opnieuw moet leren kennen.
Die telefoongesprekken fungeren als verbindend element voor deze observerende film en voorzien de lotgevallen van het tweetal van context. Terwijl de camera nauwelijks beweegt en vader en zoon steeds vanaf een vast standpunt gadeslaat, sijpelt langzaam hun gezamenlijke historie, of het ontbreken daarvan, de reis binnen. Intussen maakt Jacinto de verlies- en winstrekening op van zijn bestaan als ouder.
Heel veel context geeft Lamberti daarbij niet. Uit de spaarzame informatie kan de kijker zich echter moeiteloos een voorstelling maken van de achtergronden van Jacinto en Shakur. En uit de liefdevolle blikken van vader naar zoon en de onverholen bewondering waarmee die reageert, valt af te leiden dat ze nog altijd onvoorwaardelijk van elkaar willen houden.
Hoe dat in de praktijk vorm moet gaan krijgen, laat zich alleen bezien ná de reis (en deze innemende momentopname van een broze ouder-kindrelatie).
7. De klassieker: Four Horsemen (YouTube)
Leven we in het zesde en laatste stadium waarin elk wereldrijk ooit terechtkomt? Die vraag gooit de documentaire Four Horsemen (98 min.) met de nodige bravoure in de lucht. Elk rijk, in dit geval het vrije Westen, gaat ongeveer 250 jaar mee, zo stelt Sir John Glubb in zijn boek The Fate Of Empires. Zo'n tien generaties. En dan breekt de laatste fase aan, ‘the age of decadence’. Daar zitten we nu middenin. Als iconen van dit geperverteerde stadium voert regisseur Ross Ashcroft in deze pamflettistische film uit 2011 enkele bekende babyboomers op, zoals Bill Clinton, Silvio Berlusconi en een showman/ondernemer die dan nog op geen enkele manier in verband wordt gebracht met het Amerikaanse presidentschap.
De Britse filmmaker bouwt zijn linksige video-essay, gemaakt in de nasleep van de financiële crisis van 2008, vervolgens op rond vier hedendaagse varianten op de Bijbelse ’ruiters van de apocalyps’: een roofzuchtig financieel systeem, escalerend georganiseerd geweld, stuitende armoede bij miljarden mensen en het uitputten van de natuurlijke grondstoffen van de aarde. Ashcrofts pleidooi is helder: het vigerende maatschappij-paradigma moet op de helling. De dog-eat-dog samenleving heeft zijn langste tijd nu echt gehad.
Zover is het natuurlijk nog niet. Met een dwingende voice-over en 23 vooraanstaande denkers, waaronder sociaal epidemioloog Richard Wilkinson, de Nobel Prijs-winnende econoom Joseph Stiglitz en filosoof (en vaste gast in dit soort films) Noam Chomsky, legt Ashcroft dus eerst de vinger op de zere plek. Bij een kapitalistische wereld die volgens hem in werkelijkheid neerkomt op 'socialisme voor de rijken’. De overheid mag overal de brandjes blussen die door de zichzelf verrijkende elite zijn gesticht. Nadat hij die diagnose heeft gesteld, proberen de filmmaker en zijn pratende hoofden vervolgens een remedie te formuleren: samenwerking in plaats van competitie.
Four Horsemen is goed gedocumenteerd, bevat interessante sprekers en spoort echt aan om na te denken over de tijd en wereld waarin we leven. De film is zo nu en dan wel wat prekerig en wordt waarschijnlijk vooral in eigen parochie goed verstaan. Of we inderdaad in de nadagen van Het Moderne Rome leven, valt bovendien waarschijnlijk pas ná de eventuele val van het rijk vast te stellen. Al is het natuurlijk wel héél opmerkelijk dat Ross Ashcroft destijds, een jaar of vijf voordat hij zich verkiesbaar stelde voor een politiek ambt, al een icoon van deze decadente tijd herkende in die ene patserige zakenman met dat voluptueuze kapsel…
+ Bioscooptip: Ring Of Dreams
Vanaf donderdag in de bioscoop: Ring Of Dreams. 'De filmmaker benadert de worstelaars van Pro Wrestling Holland als een ensemblecast voor een absurde komedie. Hij alterneert daarbij tussen gestileerde scènes, waarin de eeuwige jongens een soort lullige Hollandse variant op het welbekende Amerikaanse wrestlemania ten tonele voeren, en backstagebeelden van trainingen, kleedkamers en thuis, die echter al even geënsceneerd ogen. De grens tussen realiteit en fictie vervaagt zienderogen...' Trailer & bespreking op de DocUpdate-website.
+ Bioscooptip: Thunderdome Never Dies
Vanaf donderdag in de bioscoop: Thunderdome Never Dies. 'Via het aanstekelijke relaas van hun voorhoede zet Thunderdome Never Dies de schijnwerper op misschien wel de enige unieke jeugdcultuur die Nederland ooit heeft voortgebracht - en waarbij menigeen, en dat is ook precies de bedoeling, nog altijd horen en zien vergaat...' Trailer & bespreking op de DocUpdate-website.
Tot slot
Tot zover de DocUpdate van deze week.
Dinsdag start de driedelige docuserie Sign Of The Times – Mensch, waarin achtereenvolgens dichter Antjie Krogh, componist Calliope Tsoupaki en beeldhouwer Johan Tahon in een filmische reis op zoek gaan naar wat ons mens maakt.
Op diezelfde avond begint op Canvas de vierdelige serie Last Chance Lawyer NYC. En donderdag is op diezelfde zender een nieuwe documentaire over rock & roll-legende Chuck Berry te zien.
Zondagavond wordt op NPO3 de Oasis-film Supersonic herhaald.
Volgende week in De DocUpdate: een jongen die het leven versimpelt tot een aflevering van Survivor, een Nederlandse salsa-trompettiste die wereldberoemd is in Colombia en een soulheld die plotseling van de aardbodem verdween.
PS
Als je geen nieuwsbrief hebt ontvangen (bijvoorbeeld omdat je spamfilter hem heeft onderschept), kun je altijd terecht bij het chronologische overzicht van alle nieuwsbrieven. Daar kun je ook de nieuwste DocUpdate vinden. Bedenk: zonder tegenbericht verschijnt er elke week een DocUpdate.
En mocht je inspiratie of achtergrondinformatie kunnen gebruiken, kijk dan op de DocUpdate-website, waarop ruim 750 documentaires, met kijklinks, zijn te vinden. Je kunt zoeken op titel, maker, thema en trefwoord.
Onder de noemer Boeijen Bekijkt 't schrijf ik ook elke maand een bijdrage voor de website 2Doc.nl, de website voor documentairefilms van de Publieke Omroep. Ditmaal over The Eye Of The Beholder.