De DocUpdate (15 november 2021), met o.a. Hammoudi, Durrab & SK, Aleksej Navalny, Jomanda, Tina Turner, Jason, Ed van der Elsken én het IDFA!
1. Shadow Game (maandag 15 november, om 20.25 uur, op NPO2)
Je kunt het, zoals zij zelf proberen te doen, beschouwen als een game. Een spel dat overigens best jaaaren kan duren. Vóór je leven, mét de omstandigheden en tégen de (grens)politie. Het speelveld omvat bovendien zowat het complete Europese continent. En de spelers komen vanuit alle windstreken. Zolang het leven er maar (veel) slechter is dan hier, in het vrije westen. Afghanistan bijvoorbeeld. Syrië, natuurlijk. Of, ook altijd spannend, Soedan of Iran.
Shadow Game (tv versie: 55 min.) dus. De deelnemers, veelal jonger dan achttien, opereren het liefst in teams, maar als puntje bij paaltje komt staan ze er natuurlijk helemaal alleen voor. Dan is het ieder voor zich. Het kan alleen wel prettig zijn om samen het treinspel te spelen. Het containerspel. Of het loopspel. Vooral dat. Van het ene naar het andere land. Of, ook dat, verplicht enkele stappen achteruit of terug naar start. Ze proberen er desondanks de moed in te houden. Ze moeten wel.
‘Als je een berg opklimt en valt, verlies je en ga je dood’, zegt een vijftienjarige Afghaanse jongen, die dan al zeven maanden deelneemt, met de nodige zelfspot. ‘Als je eroverheen komt, win je.’ Aan dit spel met grenzen, verlevendigd met een bezwerende soundtrack, nemen ook de twee Syrische broers deel, die al in Jano & Shiro, A Brother’s Journey, eveneens van Els van Driel en Eefje Blankevoort, op weg waren naar de prijs: een verblijfsvergunning in een veilig Europees land.
Stuk voor stuk fantaseren de jongens – geen meisje te bekennen – over een zorgeloos bestaan in het vrije en welvarende Westen, als er geen spelletje meer met hen wordt gespeeld. Die droom moet worden verwezenlijkt via een tocht door het Europese mijnenveld, soms letterlijk, dat door de makers van Shadow Game is gevisualiseerd als een soort speelbord (dat je als buitenstaander het liefst, met een flukse beweging, ondersteboven zou gooien). God zegen de greep. Of: inshallah.
Als plaatselijke autoriteiten de spelers bijvoorbeeld weer eens confronteren met hun eigen variant op die dodelijke Neerlands Hoop-riedel (‘dit is het spel, dat zijn de regels en zo moet het gespeeld worden’) en een beurt laten overslaan in een godvergeten oord in Servië, Griekenland of Hongarije. Waar alle hoop op een hoger level lijkt te vervliegen. Dan heeft het spel even al zijn glans verloren. Even later ploegen ze toch weer verder. Wat rest hen anders?
Het is geen spel dat iemand voor z’n plezier speelt. Al blijven de deelnemers stug zichzelf filmen en hebben ze soms ook gewoon lol onderweg, bijvoorbeeld als ze luidkeels de Clash-hit Should I Stay Or Should I Go? zingen. Shadow Game omvat hun totaalervaring. Van ontheemd zijn in niemandsland. Waar niemand op je zit te wachten. Behalve de opponent dan. Een enkeling bereikt desondanks de finish, anderen dolen eindeloos rond in de uithoeken van het speelveld. Totdat ook hun game over is.
2. The Man Putin Couldn't Kill (maandag 15 november, om 20.00 uur, op Fox)
Voor de vlucht had hij nog even geposeerd voor de selfie van een andere passagier. Het had zomaar de allerlaatste foto van hem in levende lijve kunnen worden. 20 augustus 2020. Onderweg van Tomsk in Siberië naar de Russische hoofdstad Moskou werd Aleksej Navalny plotseling ernstig ziek. Hij belandde in coma. De voornaamste criticaster van president Poetin bleek te zijn vergiftigd. Hij overleefde de moordaanslag ternauwernood en werd daarmee, tot nader order, The Man Putin Couldn’t Kill (86 min.).
De aanslag op Navalny past in een naargeestige Russische traditie. Iedereen die Vladimir Poetin publiekelijk de voet dwars zet loopt het risico om te worden neergeschoten, doodgeslagen of vergiftigd. Daarvan zijn legio voorbeelden: van de vergiftigde geheimagent Aleksander Litvinenko tot Navalny’s politieke mentor Boris Nemtsov, die gewoon op straat werd geliquideerd. Deze acties zijn natuurlijk gericht tegen de tegenstanders zelf, maar ook tegen hun directe omgeving. Zij denken nog wel eens goed na voordat ze zich in het openbaar uitspreken tegen de almachtige leider, met dat geheimzinnige KGB-verleden.
Met talloze insiders plaatst regisseur Jon Blair de poging om Navalny definitief kalt te stellen nadrukkelijk binnen die context. Tegelijkertijd duikt hij - aan de hand van wat het onderzoekscollectief Bellingcat daarover heeft ontdekt - ook in de precieze toedracht van de aanslag op Navalny. En die blijkt een stuk klunziger te zijn aangepakt dan verwacht. John le Carré zou er in zijn gelauwerde spionageromans in elk geval niet mee wegkomen. In de woorden van verteller Marcel Theroux: de daders gingen te werk als James Bond-wannabe’s met de kwaliteiten van Rowan Atkinsons karikatuur van een spion, Johnny English.
Aleksej Navalny is zonder enige twijfel als morele winnaar uit die kwestie gekomen - al zit hij inmiddels alweer enige tijd in een Russische cel. Blair schuwt desondanks ook de omstreden elementen uit ‘s mans verleden niet. Zo ontstaat een goed gedocumenteerd portret van een belangrijke opinieleider, waarin sommigen de toekomstige leider van Rusland zien. Zolang die positie wordt geclaimd door ene Vladimir Poetin zijn Navalny en de zijnen hun leven echter bepaald niet zeker. Dat wordt nog eens, wellicht ten overvloede, aangetoond in de apotheose van deze donkere rondgang door Poetins Rusland.
3. Jomanda: Lady Of The Light (Discovery+)
Bekentenis: Bij ons thuis stonden er letterlijk flessen water voor de boxen van de stereotoren als Jomanda op de radio was. Terwijl ze ademloos luisterde, liet mijn moeder die instralen door het orakel uit Tiel.
Ze wilde eigenlijk danseres of zangeres worden, maar ontwikkelde zich tot een landelijk bekend medium, de grootste attractie die Tiel ooit had. Elke zondag trokken er in de jaren negentig duizenden hoopvolle Nederlanders naar een evenementenhal in ‘het Lourdes van de Betuwe’, voor een healing van Jomanda: Lady Of The Light (184 min.). Zij legde vervolgens contact met gene zijde en zou zo hun aandoening kunnen genezen, hun verdriet doen verdwijnen of hun gehandicapte kind proberen te helen.
Was Joke Damman uit Deventer werkelijk ‘een reïncarnatie van de Maagd Maria’, zoals haar discipelen menen? Of toch een bijzonder slinks opererende charlatan, die miljonair werd met haar ‘gave’? Deze miniserie geeft aan beide kampen de ruimte. Aan overtuigde Jomanda-aanhangers, waaronder bijvoorbeeld presentatrice Tineke de Nooij. Zij maakte met haar televisieprogramma Tineke En De Paranormale Wereld ooit een landelijk fenomeen van Jomanda. Daar tegenover staan criticasters zoals presentator Jack Spijkerman en Nieuwe Revu-journalist Bert Voskuil die gehakt maken van de gebedsgenezeres.
De kwestie die altijd aan Jomanda zal blijven kleven is natuurlijk de dood van actrice Sylvia Millecam, die borstkanker kreeg en door het medium dringend zou zijn geadviseerd om geen gebruik te maken van de reguliere gezondheidszorg. Met fatale gevolgen. Millecams voormalige echtgenoot Haye van der Heyden en haar Ook Dat Nog-collega Sjoerd Pleijsier hebben er twintig jaar na dato nog altijd geen goed woord voor over. Jomanda heeft de actrice volgens hen wijsgemaakt dat ze géén kanker had en zich daarvoor nooit verontschuldigd. Zo heeft het medium uit Tiel door de jaren wel meer ontevreden ‘klanten’ achtergelaten. Intussen is ze zelf al enkele jaren spoorloos verdwenen.
En dat treft: particulier rechercheur John Warrink wil voor deze vierdelige serie op zoek naar het omstreden ‘genezend medium’. Hij spoort haar op in Canada. En dan is Tineke natuurlijk best bereid om haar ‘hartsvriendin’ te gaan opzoeken. Zoals ook niemand minder dan Johan Vlemmix voor een andere docuserie (Jomanda - Het Echte Verhaal, Videoland) te porren blijkt te zijn om het vliegtuig naar Canada te nemen. En om het verhaal helemaal compleet te maken heeft, of all people, Emile Ratelband nog geprobeerd om hen daarvan te weerhouden, getuige dit smeuïge Privé-verhaal uit De Telegraaf. Tevergeefs, natuurlijk.
Die zoektocht naar het verdwenen medium in Canada, nogal goedkoop en bovendien erg lang uitgesmeerd, ontsiert deze serie een beetje. Jomanda: Lady Of The Light graaft weliswaar niet héél diep, maar is verder best geslaagd als terugblik op hoe het fenomeen Jomanda zich aan het eind van de twintigste eeuw duchtig begon te manifesteren als een uit de klei getrokken variant op de Heilige Maagd Maria, zo een enorme mediahype werd en daarna met steeds ongeloofwaardigere acties haar eigen graf groef.
4. White Cube (dinsdag 16 november, om 22.35 uur, op NPO2)
In zijn controversiële film Episode 3 – Enjoy Poverty uit 2008 spoorde beeldend kunstenaar Renzo Martens arme Afrikanen aan om hun persoonlijke misère te veranderen in een geslaagd verdienmodel. Dat deed de rest van de wereld – van hulporganisaties tot oorlogsfotografen – immers ook. En dus legde de Nederlander, ogenschijnlijk met sardonisch genoegen, bijvoorbeeld uit aan lokale fotografen in Congo hoe ze de ellende om hen heen zo gedetailleerd mogelijk konden vastleggen. Zodat die optimaal effect zou sorteren.
Martens’ nieuwe film White Cube (77 min.) is een logisch vervolg op die ontregelende exercitie, maar minder cynisch getoonzet. Plaats van handeling is een palmolieplantage in Congo, die al ruim een eeuw wordt gerund door de multinational Unilever. De plaatselijke medewerkers verdienen er nauwelijks een dollar per dag, terwijl het Brits-Nederlandse concern wereldwijd enorme omzetten draait. Een deel van dat geld wordt vervolgens, in goede koloniale traditie, ingezet om gerenommeerde musea in het westen te sponsoren.
Dat kan en moet anders, constateert de steevast in smetteloos wit gestoken Martens, die daardoor oogt als een ouderwetse witte imperialist. Hij richt samen met voormalige werknemers van de plantage de Cercle d’Art des Travailleurs de Plantation Congolaise (CATPC) op, om de lokale economie een serieuze push te geven, Van rivierklei gaan zij beelden boetseren, waarvan vervolgens met 3D-technologie een chocolade replica wordt gemaakt. Wat chocola überhaupt is, moet Martens ze dan nog wel even uitleggen. Beter: hij laat het ze proeven. In een wrange scène verdeelt hij ‘de zoete verleiding’ onder de Afrikanen. Dus dit eten ze in het rijke westen?
De commerciële opzet van de hele onderneming laat onverlet dat die wel degelijk betekenisvol werk oplevert. Het beeld dat een deelneemster maakt van hoe een man in de struiken ruw een vrouw verkracht, gebaseerd op een daadwerkelijke ervaring van de maakster, is even expliciet als pijnlijk. De inspanningen van CATPC vinden ondertussen hun weg naar een New Yorks museum, waar de Afrikaanse kunstwerken met groot enthousiasme worden onthaald. Met het geld dat zo wordt verdiend, kunnen ze thuis een eigen kunstcentrum bouwen, een zogenaamde ‘white cube’, en hun land terugveroveren op de kolonisator.
Die strijd zonder wapens – of het moeten creativiteit en koopmansgeest zijn – maakt dat deze documentaire aaibaarder is dan zijn provocerende voorganger. Enigszins conventioneler ook. Tegelijkertijd stelt Renzo Martens wederom ongemakkelijke vragen, over zijn eigen werkterrein nota bene, die niet zomaar van een sluitend antwoord zijn te voorzien. Als een slager die rücksichtslos in eigen vlees durft te snijden.
5. Tina (donderdag 18 november, om 21.20 uur, op Canvas)
De Bruin, Fey of Trucker? Nee, met Tina wordt natuurlijk Turner bedoeld. De achternaam die ze erfde van haar eerste echtgenoot Ike. De voornaam verzon hij, zonder overleg overigens, voor haar: Tina (117 min.). Die dus eigenlijk Anna Mae Bullock heet. En nu haar eigen documentaire heeft. Na eerder al een autobiografie (I, Tina: My Life Story), een speelfilmhit die daar weer op was gebaseerd (What’s Love Got To Do With It) en onlangs nog eens Tina: The Musical.
De Amerikaanse zangeres is inmiddels begin tachtig, maar wordt nog altijd geassocieerd met Ike, de ploert die ze alweer bijna een halve eeuw geleden verliet. Enkele jaren later zou ze, via een openhartig interview met het tijdschrift People in 1981, eindelijk schoon schip proberen te maken. Over de jaren waarin ze met de Ike & Tina Turner Revue de wereld veroverden – en hij haar achter de schermen alle hoeken van de (kleed)kamer liet zien.
Dat interview met Carl Arrington, gepubliceerd onder de kop ‘Tina Turner, The Woman Who Taught Mick Jagger To Dance’, krijgt ook weer een prominente plek in deze biopic van Daniel Lindsay en T.J. Martin. Zoals het misbruik Anna Mae haar hele leven zou blijven achtervolgen. Ook toen ze in de jaren tachtig als soloartiest een onverwachte comeback maakte en uitgroeide tot een absolute wereldster, bleef iedereen maar vragen naar Ike. Nooit kwam ze los van die vent. Ook nu niet.
Het is de tragiek van een vrouw die, tegen wil en dank, een voorbeeld werd voor andere vrouwen die gebukt gaan onder huiselijk geweld. In die zin biedt deze ongebreidelde lofzang op Tina Turner ook weinig nieuws over dat oude vertrouwde verhaal – verteld door de hoofdpersoon zelf en haar vriendin Oprah Winfrey, achtergrondzangeres/danseres Le’Jeune Fletcher, ghostwriter Kurt Loder, manager Roger Davies en Zwitserse echtgenoot Erwin Bach.
Behalve dan dat het vertellen van dat verhaal nog altijd zwaar weegt op Anna Mae. En dat daarachter nog een ander verhaal schuilgaat. Over een liefdeloze jeugd. Dat al wat later kwam – wellicht – een beetje verklaart. En dat in deze liefdevolle film, waarin haar huidige familieleven overigens behoorlijk wordt afgeschermd, als opmaat fungeert naar de gelikte apotheose. De documentaire die volgens haar man Erwin een soort punt zet. Achter Tina’s leven en carrière.
Turner.
6. Always Jane (Amazon Prime)
In het voorjaar van 2020 maakt de achttienjarige Jane Noury zich op voor het sluitstuk van een intensief traject, dat vijf jaar eerder in gang is gezet. Over drie maanden, woensdag 17 juni, moet het gebeuren: de allerlaatste operatie. Als ze die horde heeft genomen, is de tiener uit Sparta, New Jersey, precies wie ze wil zijn.
En dan worden Jane en haar omgeving, net als de rest van de wereld, overvallen door een pandemie die alles op z’n kop zet. Kan de Amerikaanse tiener de transitie, die haar nu al toegang tot de modellenwereld heeft verschaft, straks ook daadwerkelijk voltooien? En in hoeverre moet ze dat helemaal alleen doen, zonder liefdevolle familieleden en vrienden aan haar zijde? Om de situatie enigszins te verlichten, krijgt ze op haar verjaardag alvast een mooie muts. Met een vagina erop.
In de vierdelige serie Always Jane (184 min) documenteert Jonathan C. Hyde, met behulp van vlogs en filmpjes die de hoofdpersoon zelf maakt, het kwetsbare proces dat zij al op jonge leeftijd moest aangaan. Jane lijkt daarbij in haar directe omgeving overigens op weinig tegenstand te stuiten. Zelfs haar inwonende grootvader van dik negentig, al zijn hele leven lang lid van de Republikeinse partij, lijkt het geen probleem te vinden dat zijn kleinzoon Jack enkele jaren geleden een kleindochter is geworden.
Dat is zonder enige twijfel heel fijn voor Jane, maar zorgt er wel voor dat deze vierdelige serie nergens écht de diepte ingaat en vaak wat spanningsloos voort dobbert. Natuurlijk, de jonge vrouw en haar dierbaren maken zich begrijpelijkerwijs zorgen over van alles en nog wat, maar uiteindelijk is haar hele omgeving zo positief betrokken, op z’n Amerikaans bijna, en is Jane’s keuze al zo uitgehard dat fundamentele strijd, twijfel en smart achterwege blijven.
Always Jane biedt daardoor geen nieuw perspectief op een thema, dat inmiddels al op talloze plekken uitgebreid is belicht, en onderscheidt zich ook nauwelijks van de wildgroei aan (reality)programma’s over de transwereld.
7. Letter To San Zaw Htway (zondag 21 november, om 15.50 uur, op NPO2)
Wat zou je schrijven aan een man die het regime trotseerde waaronder je nu zelf gebukt gaat? Voor deze korte film nodigden Petr Lom en Corinne van Egeraat intimi van een Birmese kunstenaar en activist uit om hem een brief te schrijven. Ze doen dat uiteindelijk anoniem in Letter To San Zaw Htway (25 min.). Sinds de nieuwste militaire coup, van begin 2021, staat de vrijheid van meningsuiting wederom ernstig onder druk in hun land Myanmar.
San Zaw Htway ervoer aan den lijve hoe ’t eraan toe kan gaan als militairen de macht overnemen. In 1996 werd hij tot 36 jaar gevangenisstraf veroordeeld. Hij kwam pas twaalf jaar later vrij. ‘Meditatie en kunst zorgden ervoor dat je niet gek werd in de gevangenis’, schrijft een vrouw hem nu. ‘Jij weigerde om je te laten vergiftigen door haat.’ Intussen tonen de documentairemakers hoe hun hoofdpersoon, ontspannen en dus ongebroken, met vrienden een geïmproviseerde bal hooghoudt.
Zo zoeken Lom en Van Egeraat steeds de verbinding tussen de woorden van hun gezichtsloze brievenschrijvers en beelden van hun protagonist – werkend aan zijn kunst, rondreizend of al lopende mediterend – of de actuele situatie in hun gezamenlijke land. Soms komen die ook mooi samen: nadat hun hoofdpersoon zich tijdens een parade bijvoorbeeld uitgelaten heeft laten natspuiten door het publiek, volgt direct een shot van de politie die de brandslang richt op een menigte demonstranten.
Het verzet tegen de machtsovername is ook ditmaal weer strijdbaar en hoopvol begonnen. ‘Stop met het werken voor de dictators’, roept een demonstrant richting de oproerpolitie. ‘Wij betalen jullie salarissen wel.’ Mensen vegen intussen demonstratief hun voeten af op de beeltenis van de militaire leider. En overal zijn protestborden; van ‘Fuck the military coup’ tot ‘I don’t need boyfriend, I just need democracy’. Met harde hand trekken de machthebbers het initiatief daarna toch weer naar zich toe.
Wat kunnen de erfgenamen van San Zaw Htway leren van hoe hij zich na jaren van gevangenschap vernieuwde en toch zijn originaliteit en levenslust behield? ‘Je hield ons altijd voor om nooit met woede te reageren’, schrijft een vertwijfelde jonge man. ‘Hoe kunnen we dat nu doen?’ Terwijl hun democratische rechten worden vertrapt, vinden burgers zoals hij misschien geen concreet antwoord in het leven en werk van San Zaw Htway. Getuige deze kleine film over een groot thema kunnen ze er zeker inspiratie aan ontlenen.
8. Mijn Ouders Zijn Gescheiden (vanaf zondag 21 november, om 19.20 uur, op NPO3)
‘Je weet dan’, zegt een meisje, ‘vanaf dat moment wordt alles anders...’ Alle kinderen in de korte jeugddocu van Eef Hilgers kennen dat moment: dat je ouders vragen of je even bij hen wilt komen zitten en dat jij even later de grond onder je voeten voelt wegzakken. Ze gaan scheiden! Hilgers ontvangt haar hoofdpersonen in een compleet wit decor, in een leven dat van elke kleur lijkt te zijn ontdaan, en laat hen daar tot in detail vertellen over ‘die ene dag’ dat hun leventjes helemaal op hun kop werden gezet. De toonzetting is direct, speels en humorvol. Zwaar en toch geen zware kost.
Vanaf Dat Moment Wordt Alles Anders (21 november) is de eerste van vier fijne jeugddocumentaires die onder de noemer Mijn Ouders Zijn Gescheiden worden uitgezonden. Verhalen die vanuit de belevingswereld van de kinderen worden verteld en die aantrekkelijk zijn vormgegeven. In Scheids! Wissel! (28 november) portretteert Tim van Gils bijvoorbeeld de twaalfjarige Din. Ze hebben het nodige met elkaar gemeen: beiden kind van gescheiden ouders en gek van voetbal. Terwijl ze praten over hoe Dins ouders gingen scheiden, wordt de twaalfjarige jongen gevolgd tijdens een wedstrijd, die grondig wordt ontregeld. Een ietwat opzichtige metafoor voor hoe ook Dins leven door beslissingen van anderen een andere wending heeft gekregen. In een nieuwe wereld met nieuwe regels vindt hij opnieuw zijn weg. Hij pikt zelfs een doelpuntje mee.
Voor de negenjarige Levin zijn vakanties behalve leuk ook wel verwarrend. Want haar ouders mogen dan uit elkaar zijn, ze gaan nog wel elk jaar gezamenlijk op vakantie. Zijn ze dan misschien Half Gescheiden?! (5 december), vraagt Levin zich af in een joyeuze korte film van Nina de Vriendt, die aandoenlijke scènes van het ‘gezin’ paart aan geinige animaties, enkele goedgekozen liedjes en rake bespiegelingen van de hoofdpersoon zelf. ‘Mijn ouders snappen zelf ook niet helemaal hoe erg ze nou gescheiden zijn’, constateert die ontwapenend. En het heeft eerlijk gezegd ook nadelen, zo’n halfbakken scheiding. Sommige andere kinderen mogen twee keer op vakantie.
‘Scène 1: introductie’, leest de hoofdrolspeelster en scenarioschrijfster van Safiya The Movie (12 december) voor. ‘Safiya, elf jaar oud zit achter een bureautje. Voor haar ligt een script. Ze slaat de eerste pagina om.’ Safiya voegt meteen de daad bij het woord. ‘Ze krijgt naar de crew achter de camera.’ Die krijgt er een stralende glimlach bij. ‘Verder gaan?’, vraagt het meisje aan regisseur Huibert van Wijk. ‘Ja’, antwoordt die. En dus vertelt Safiya, die heel veel van acteren houdt, over hoe haar ouders zijn gescheiden toen zij één jaar was. Sindsdien heeft ze een ‘bonusgezin’. Samen met andere leden speelt ze vervolgens sleutelscènes uit haar eigen leven na in dit hartverwarmende portret, waarin het gegeven dat Safiya het contact met haar vader verloor toen hij in aanraking kwam met de politie een centrale rol speelt.
Stuk voor stuk brengen deze korte jeugdfilms in een slordige vijftien minuten een belangrijk thema uit het leven van veel opgroeiende kids terug tot kinderlijke proporties. En dan blijken ze ook voor ouderen heel goed te verhapstukken.
9. Jason (zondag 21 november, om 19.55 uur, op NPO2)
Terwijl hij razendsnel een Rubiks Kubus oplost, kijkt Jason Bhugwandass op zijn laptop naar een tamelijk bloederige uitlegvideo over een mastectomie. Daarna belt hij met zijn behandelaar. ‘Ik heb je foto gezien die je ons had gestuurd, van hoe je borstkas er nu uitziet’, zegt zij. Op die borstkas komt een groot litteken.
‘Dat maakt mij niet zoveel uit’, stelt Jason resoluut. ‘Ik wil eigenlijk wel plat.’ De Amsterdamse jongen, begin twintig, lacht er beminnelijk en zenuwachtig bij. ‘Eigenlijk heb ik alles wat ik moet weten’, constateert zijn gesprekspartner even later. Jason zelf heeft nog wel een vraag, voor als hij zou komen te overlijden op de operatiekamer. ‘Mocht het gebeuren, maak je me dan wel eerst af?’
Jason (90 min.), de hoofdpersoon van deze nieuwe documentaire van Maasja Ooms is op een missie, maar die heeft slechts zijdelings met zijn transitie van meisje naar jongen te maken. Pas gaandeweg wordt duidelijk waar hij zich precies sterk voor – of beter: tégen – wil maken. Eerst moeten er, vergezeld door zijn vaste knuffel, enkele ‘bakken’ in zijn hoofd, vol met trauma’s uit zijn jeugd, worden geleegd.
In dat kader ondergaat hij EMDR-therapie, een terugkerend element in deze observerende film waarbij Ooms opnieuw haar uitgesproken kracht als maakster toont: ze slaagt erin om héél dichtbij te komen – ook emotioneel – en blijft ogenschijnlijk toch geheel afwezig. Ze neemt verder de tijd voor elke scène en geeft nauwelijks context, zodat de kijker het verhaal zelf bij elkaar moet puzzelen.
Daarbij spelen de ontwikkelingen in het stemmige Jason zich nóg meer onderhuids af dan in haar vorige twee documentaires: Alicia (2017), een aangrijpend portret van een meisje dat helemaal verdwaald raakt in de Nederlandse jeugdzorg, en Rotjochies (2019), over ontspoorde jongeren die tijdens een verblijf op het Franse platteland weer op het rechte spoor moeten worden gebracht.
Die films komen dan ook wat directer binnen dan dit broeierige portret, dat soms ook een heel klein beetje trekt. Samen vormen de documentaires evenwel een verplicht drieluik over knelpunten binnen de Nederlandse jeugdzorg. Want daarover heeft ervaringsdeskundige Jason, die een traumatische opname achter de rug heeft, dus een punt te maken: de gesloten jeugdzorg moet worden afgeschaft.
Terwijl hij de demonen van zijn verleden probeert te bezweren en zich inzet voor een doel dat hemzelf ontstijgt, probeert Jason soms ook heel geconcentreerd, met behulp van een mes en een vork, een Rubiks kubus in een vaas te wurmen. Is het een metafoor voor wie hij zelf is? Een puzzel die je pas kunt oplossen als hij is bevrijd? Of, zoals hij en zijn behandelaar constateren, dat simpelweg niets onmogelijk is?
10. De klassieker: Een Fotograaf Filmt Amsterdam (YouTube)
‘Dit is het decor van mijn film’, vertelt Ed van der Elsken (1925-1990) terwijl hij met zijn Austin Mini Moke-buggy door de Amsterdamse binnenstad rijdt. ‘Mijn jachtterrein.‘ Voor Een Fotograaf Filmt Amsterdam (57 min.) sjeest hij, ook lopend en met het vliegtuig, in de zomer van 1982 over zijn geboortegrond. Via mensen op straat probeert hij de tijdgeest te pakken te krijgen: punkers, nette heren, Hells Angels, gewone werkemannen, flanerende dames, straatmuzikanten, backpackers, kunstenaars aan het werk, levende standbeelden, skaters, verliefde stelletjes en heel veel leuke jonge vrouwen.
Sommige passanten kijken trots in de camera, pronkend met wie ze zijn en hoe ze zich hebben uitgedost. Een enkeling zwaait naar de camera. En anderen lopen dan weer met afgewend hoofd door, onverstoorbaar op weg naar hun bestemming. Niet gehinderd door die onbeschaamd door de lens turende man. 'Jeetje', roept die als hij een donkere vrouw spot. 'Wat is er mooier, haar hoofd of haar lichaam?' De filmmaker mengt zich wel vaker in wat hij vastlegt. Als er twee vrouwen hand in hand passeren, roept hij provocerend: 'Welja, hand in hand. Die durven hoor!' En tegen twee meisjes die hij bij een tramhalte filmt zegt ie: ‘Ja, is voor een televisiefilm.’ 'Ja, tuurlijk', reageren zij sceptisch. 'Een verborgen camera, hè?'
Zo nu en dan loopt Ed van der Elsken ook bekenden tegen het lijf. Zijn ex bijvoorbeeld, die hij meteen even bijpraat over zijn dochter. En helden van een vergeten tijd, zoals Ischa Meijer en Leen Jongewaard. Een tijd waartoe hij zelf ook is gaan behoren. Als man achter de camera, in een stad die sindsdien helemaal is veranderd en toch uit duizenden herkenbaar blijft. Zo leeft hij voort, in zijn werk dat nog nauwelijks aan kracht lijkt te hebben ingeboet. ‘Iemand zei toen hij deze opname zag: net Superman, die door Amsterdam vliegt', vertelt hij ongegeneerd bij een rijder door de Leidsestraat. 'En zo is het ook.'
In de bioscoop
Berg (vanaf donderdag in de bioscoop)
Het vergt weinig inlevingsvermogen om de nietigheid van de mens – en van bijna al wat leeft – te ervaren tijdens het bekijken van Berg. De verstilde documentaire van Joke Olthaar, geschoten in expressief zwartwit, bestaat vrijwel volledig uit berglandschappen, vereeuwigd in het Triglav National Park in Slovenië. Als op die stillevens al mensen zijn te ontwaren, dan is het in de vorm van minuscule kleine poppetjes die bijna wegvallen tegen het indrukwekkende decor. Figuren met het formaat van een vlieg of insect, die dus ook in een oogwenk kunnen worden verdelgd door Moeder Natuur. LEES VERDER
IDFA (van woensdag 17 tot en met zondag 28 november)
Woensdag start in Amsterdam het jaarlijkse feestje voor documentaireliefhebbers, het International Documentary Festival Amsterdam. Op het festival zijn honderden films te zien. Op deze speciale IDFA-pagina van de DocUpdate-website doe ik mijn best om alvast wat krenten uit de pap te halen.
Daarop zijn inmiddels de nodige besprekingen te vinden, bijvoorbeeld van films als... Three Minutes - A Lengthening, Name Of The Game, Turn Your Body To The Sun, The Banality Of Grief, La Educación De Luca, Rebellion, Lead Me Home, De Schatten Van De Krim en The Gig Is Up.
Tot slot
In Het Uur van de Wolf is woensdagavond de documentaire Toni Morrison, Black Matter(s). Het portret van de eerste zwarte schrijfster die de Nobelprijs voor de Literatuur kreeg is vanaf 23.20 uur te zien op NPO2.
Zondag is Valentin, Son Of Europe, over straatkinderen in Roemenië, te zien op Canvas.
Over deze nieuwsbrief
Als je geen nieuwsbrief hebt ontvangen (bijvoorbeeld omdat je spamfilter hem heeft onderschept), kun je altijd terecht bij het chronologische overzicht van alle nieuwsbrieven. Daar kun je ook de nieuwste DocUpdate vinden. Bedenk: zonder tegenbericht verschijnt er elke week een DocUpdate.
En mocht je inspiratie of achtergrondinformatie kunnen gebruiken, kijk dan op de DocUpdate-website, waarop ruim 1500 documentaires, met kijklinks, zijn te vinden. Via de zoekbalk rechtsboven kun je zoeken op titel, maker, thema en trefwoord.
Elke zondag bespreek ik in de nieuwsbrief de 2Doc Weekly actuele documentaires die je kunt bekijken bij de NPO. Schrijf je hier in.
En in de podcast 2Doc Belt Met Boeijen bespreek ik wekelijks met Kitty Munnichs een actuele documentaire.