De DocUpdate (16 oktober 2017)
1. The Death And Life Of Marsha P. Johnson (Netflix)
Is Marsha P. Johnson vermoord? Die vraag drijft deze boeiende documentaire. Tegelijkertijd is de zoektocht naar de dood van Marsha in 1992 vooral ook een alibi om de geschiedenis van de New Yorkse LGBT-gemeenschap in beeld te brengen, waarin Johnson (echte naam: Malcolm Michaels) een prominente rol speelde.
In The Death And Life Of Marsha P. Johnson (105 min.) volgt regisseur David France de pogingen van activiste Victoria Cruz om bijna 25 jaar na dato klaarheid te brengen in de dood van de flamboyante travestiet. Samen met haar entourage kijkt hij terug op een tijd waarin alles wat afweek van de heersende seksuele moraal kwetsbaar en soms ook gewoon strafbaar was.
In de tweede helft van de twintigste eeuw kwamen travestieten en transgenders daardoor al snel aan de zelfkant terecht, waar prostitutie, geweld, verslaving, dakloosheid en zelfmoord aan de orde van de dag waren. Wat o wat zou de kleurrijke Marsha P. Johnson de kop hebben gekost?
David France maakte eerder de indringende documentaire How To Survive A Plague over hoe de Amerikaanse gayscene in de jaren tachtig en negentig de wild om zich heen grijpende aidscrisis probeerde te bezweren.
2. Defending Brother No. Two (dinsdag op NPO2)
Broeder nummer een, de beruchte Pol Pot, heeft zich nooit hoeven te verantwoorden voor zijn daden als leider van de Cambodjaanse Rode Khmer. De nummer twee van het schrikbewind, dat halverwege de jaren zeventig twee miljoen landgenoten slachtofferde voor een communistisch ideaal, moet wél voor een VN-tribunaal verschijnen.
De Nederlandse advocaten Michiel Pestman en Victor Koppe worden ingevlogen om de inmiddels hoogbejaarde Nuon Chea te verdedigen. Het moet de zaak van hun leven worden, een moderne variant op de Nazi-processen in Neurenberg. In een land dat nog altijd opzichtig worstelt met zijn verleden.
Niet veel later keert Pestman alweer gedesillusioneerd huiswaarts. Koppe wil van geen wijken weten. Hij besluit zelfs definitief naar Cambodja te vertrekken. Kalm maar vastberaden volgt regisseur Jorien van Nes in Defending Brother No. Two (90 min.) gedurende enkele jaren zijn pogingen om de (vermeende) oorlogsmisdadiger ter zijde te staan.
Tijdens het groots opgezette proces tegen Chea, waarin de hele verdorven historie van het Rode Khmer-tijdperk nog eens minutieus wordt doorlopen, hangt intussen voortdurend de vraag boven de markt of Cambodja eigenlijk wel klaar is voor een eerlijke blik in de spiegel.
Over The Killing Fields van Cambodja zijn, behalve de gelijknamige speelfilm, inmiddels ook de nodige documentaires gemaakt. Één springt eruit voor mij: The Missing Picture, een film waarin met kleipoppetjes Cambodja's gruwelijke verleden wordt gereconstrueerd. Dat leverde niet voor niets een Oscar-nominatie op.
3. Behind The Altar (woensdag op NPO2)
'The cover-up is worse than the crime.' Het adagio van het Watergate-schandaal, dat tegenwoordig ook vaak wordt gebezigd in relatie tot het Rusland-onderzoek rond Donald Trump, geldt eveneens voor de manier waarop de rooms-katholieke kerk in de afgelopen decennia is omgegaan met seksueel misbruik binnen haar gelederen. De doofpot geraakte stilaan overvol.
In de journalistieke documentaire Behind The Altar (53 min.) richt de Britse historicus John Dickie, die als verteller ook regelmatig (zonder al te duidelijke reden) door het beeld loopt, zich op de situatie binnen de kerk sinds de huidige paus Franciscus begin dit jaar een zero tolerance-beleid afkondigde. Heeft zijn ferme stellingname werkelijk een ommekeer veroorzaakt aan de basis, de plek waar het daadwerkelijke misbruik plaatsvindt, of fungeert die vooral als 'window dressing'?
Met getuigenissen van deskundigen, slachtoffers en een (onherkenbaar gemaakte) dader schetst Dickie het beeld van een kerk die nog altijd het liefst zijn eigen boontjes dopt en justitie daarbij buiten beeld probeert te houden. Tegelijkertijd is er een perverse prikkel om de (financiële) schade beperkt te houden. Daardoor kan 't achter het altaar nog altijd behoorlijk spoken.
Behind The Altar kan worden beschouwd als een soort vervolg op Deliver Us From Evil (2006) en Mea Maxima Culpa: Silence In The House Of God (2012), twee documentaires over misbruik binnen de katholieke kerk die overigens een stuk filmischer, verhalender en meeslepender zijn.
4. Ik Hoor Alles - Vincent Bijlo (2doc.nl)
Alsof de kamer waarin je je levenlang comfortabel hebt gewoond elke dag nét een beetje kleiner wordt. Totdat je er uiteindelijk niet meer kunt staan, zitten of liggen. Zo ongeveer, weet ik veel, moet het voelen voor de blinde cabaretier Vincent Bijlo. Zijn gehoor, de levenslijn naar andere mensen én zijn liedjes, gaat zienderogen achteruit.
Ik Hoor Alles - Vincent Bijlo (51 min.) van Floris Alberse, afgelopen donderdag te zien bij Het Uur Van De Wolf, is een film in de direct cinema-traditie. De camera volgt en observeert, ogenschijnlijk zonder dat de maker ingrijpt. Met subtiele geluidseffecten probeert hij de kijker echter wel degelijk mee te nemen naar Bijlo's belevingswereld, waarin oorsuizingen zijn communicatie met de wereld en muzikale werk beginnen te bedreigen.
Ogenschijnlijk gelaten accepteert Vincent Bijlo zijn lot. Als hij een luistertest moet ondergaan, en zijn gehoor weer blijkt te zijn verslechterd, voel je als kijker echter de onderliggende wanhoop. Even later spreekt hij die uit in een lied: 'Er zit helemaal geen klootzak in mijn oren die langzaam de volumeknop dichtdraait. Het is gewoon een stom genetisch foutje.'
Het is een van de spaarzame momenten waarop de aimabele hoofdpersoon het onzegbare uitspreekt: een wereld waarin hij niet kan zien én horen. Zover zal het hopelijk niet komen. Waarschijnlijk wacht hem een toekomst waarin zijn natuurlijk gehoor wordt vervangen door een implantaat. Met een beetje pech draait dat gehoorapparaat alleen wel elk gevoel voor melodie de nek om.
Dat vooruitzicht hangt in deze sensitieve film als een zwaard van Damocles boven Vincent Bijlo's al even sensitieve hoofd.
5. Een Onvergetelijk Afscheid (2doc)
De openingsscène van de korte documentaire Een Onvergetelijk Afscheid (22 min.) grijpt je direct bij de keel. We kijken uit over een schemerige, mistige stad. Een stem zegt: 'Het was echt een prachtig feestje. Totdat je besloot dat je er geen zin meer in had.'
De camera komt daarna in beweging, zwenkt naar links zodat duidelijk wordt dat ie zich bovenop een flat bevindt en stevent vervolgens af op een keukentrapje dat tegen de balustrade staat. Het shot eindigt over de rand, met een blik op de peilloze diepte.
De beste vriendin van Cláudio de Oliveira Marques stapte plotsklaps uit het leven. Hij gebruikt die dramatische gebeurtenis als uitgangspunt voor zijn eindexamenfilm voor de Nederlandse Filmacademie. Met mensen die denken aan zelfdoding, hun naasten en nabestaanden van anderen die de stap al hebben gezet verkent hij op indringende wijze het zelfverkozen einde.
6. De klassieker: 56 Up (YouTube)
Het was, bot gezegd, letterlijk een kwestie van tijd voordat de eerste van de veertien hoofdpersonen van de legendarische Up-serie zou komen te overlijden. Sinds 1964 maakten ze elke zeven jaar de balans op voor de camera van Michael Apted, die vanaf de allereerste editie bij de documentaireserie betrokken is. Intussen zijn ze net in de zestig en komt dus ook het einde van hun opvallend openbaar geleefde levens nabij.
In 2013 stierf de eerste Up-hoofdpersoon, Lynn Johnson. Een jaar eerder, bij de achtste aflevering 56 Up (137 min.) was de bonte verzameling Britten, geselecteerd uit zowel de working als upper class, nog volledig intact - al is een enkeling onderweg afgehaakt. Het onderliggende thema van deze editie was beeldvorming; in hoeverre herkenden de hoofdpersonen zich in het beeld dat van hen was vastgelegd in het collectieve geheugen?
Hoewel ze zelf regelmatig twijfelen over hun deelname aan de serie, die je ook gerust kun zien als een voorloper van reality-televisie, denk ik niet dat de kunstvorm documentaire, met al z'n beperkingen, ooit dichter bij het echte leven kan komen dan in de Up-serie. Het is alsof je als kijker opgroeit en meeleeft met aansprekende menschen van vleesch en bloed zoals volksjongen Tony, bijstandsoma Jackie en de neuroticus Neil (wier levens door mij nu zelfs tot een enkel woord zijn teruggebracht).
In 2019, nog maar twee jaartjes wachten dus, zal ongetwijfeld 63 Up verschijnen. Michael Apted, die ook allerlei televisieseries en speelfilms (zoals de James Bond-film The World Is Not Enough) regisseerde, is dan 78. Hij is echter vast van plan om tot zijn eigen dood door te gaan met zijn levenswerk, 'de langstlopende serie op televisie'. Laten we in dat kader onze 'fingers crossed' houden en hem intussen een dikke 'thumbs up' geven.
Het Up-concept heeft flink huis gehouden in documentaireland en is bijvoorbeeld geëxporteerd naar de Sovjet-Unie en Zuid-Afrika, landen waar politieke ontwikkelingen de individuele levens van de hoofdpersonen sterk hebben beïnvloed.
Daarnaast is het uitgangspunt ook vertaald naar specifieke thema's, zoals Married In America over huwelijken en de inmiddels afgebroken Nederlandse serie Generatie 2010 over opgroeiende kinderen.
Liefhebbers van de overrompelende speelfilm Boyhood, waarin je de hoofdpersoon letterlijk voor de camera ziet opgroeien, moeten bovendien tot de conclusie komen dat ook regisseur Richard Linklater zwaar geïnspireerd is geweest door de Up-serie.
Tot besluit...
Tot zover De DocUpdate van deze week. Kijkvoer genoeg, zou ik zeggen.
Als je deze week desondanks nog eens twaalf minuten over hebt, kijk dan naar dit ontroerende, grotendeels geanimeerde relaas van een Holocaust-overlever: I Have A Message For You.
Volgende week in De DocUpdate in elk geval aandacht voor een gezin dat de zelfdoding van de vader probeert te verwerken, schrijver Jan Wolkers en een ellenlange mijnstaking in Harlan County.
Gegroet,
Helmut
PS
Ik ben heel benieuwd naar de vierdelige documentaireserie over de Italiaanse voetbalkampioen Juventus, die begin volgend jaar wordt vertoond op Netflix. Krijgen we echt een eerlijk kijkje in de keuken bij een internationale topclub? Of wordt het vooral een slim uitgevent succesverhaal?