De DocUpdate (18 februari 2019)
1. Klem Aan De Kade (maandag, om 21.00 uur, op NPO2)
'Ik wil vechten’, zegt André Bochem, een oudere, licht ontvlambare woonbootbewoner, vertwijfeld. ‘Ik wil het gevoel hebben dat ik er iets aan heb gedaan. Maar tegen wie moet je vechten?’ Bochem en zijn buren dreigen van hun plek aan de kade te worden verdreven. Eerst werden ze gedoogd, toen zouden ze worden gelegaliseerd en nu moeten ze ineens weg. Want in Ouder-Amstel zal 'het nieuwe Manhattan van Amsterdam' verschijnen. De gemeente en projectontwikkelaar zijn het roerend eens: die boten dienen daarvoor te wijken.
Kapster Diana Giannattasio begrijpt er niets van: het huis dat ze al jaren bewoont met haar dochter is nu ineens illegaal? Al die tijd werden ze gedoogd. Ze waren gewoon aangesloten op water en gas, betaalden netjes gemeentelijke belastingen en hadden een eigen huisnummer. Vertrekken betekent volgens haar niets minder dan een persoonlijk faillissement. Intussen is er achter, boven en om de ooit idyllisch gelegen woonark van buurman Jan Griffejoen al een BMW-garage verschenen. Na bijna een halve eeuw dreigt ook hij te moeten verkassen.
De persoonlijke tragiek ligt er soms duimendik bovenop in Klem Aan De Kade (53 min.). Gedurende drie jaar volgen Esther Janmaat en Olaf Schuur de pogingen van de woonbootbewoners om hun plek te zekeren - of op zijn minst duidelijkheid te krijgen over hun toekomst. Van de politiek, een enkel gemeenteraadslid van een oppositiepartij natuurlijk uitgezonderd, hoeven ze niets te verwachten. 'Die raadsleden zullen best het idee hebben dat ze het goed doen', aldus de voormalige ambulancemedewerker Bochem. 'Maar in mijn ogen zijn het allemaal gevulde koeken.'
De filmmakers bestendigen die indruk. Ze gaan bijvoorbeeld geen verhaal halen bij de verantwoordelijke wethouder Rineke Korrel, die het steeds emotioneler wordende bewonersverzet uiterlijk onbewogen aanhoort. Zo ontstaat een typisch David en Goliath-verhaal, waarbij de verenigde woonarkers zich steeds weer stuklopen op de bureaucratische muur die rondom hen is opgetrokken. 'Nou lees ik het weer en snap ik er nog geen kloten van', verzucht André Bochem na alweer een onbegrijpelijke brief. En dat allemaal omdat de gemeentekassa zo nodig moet rinkelen.
Het is een gevecht dat overal ter wereld wordt uitgevochten: de particuliere behoeften van mondige burgers tegenover Het Grotere Belang - of wat daarvoor moet doorgaan. De één wordt emotioneel van de strijd, een ander juist woedend. Het gezamenlijk optrekken tegen een gemeenschappelijke vijand zorgt in elk geval voor solidariteit. Dat is de hoopvolle conclusie die uit deze strijdbare televisiedocumentaire valt te destilleren. In tijden van tegenslag worden de mouwen opgestroopt, gaan de neuzen dezelfde kant op en wordt er ook nog goed voor mekaar gezorgd.
2. The Hitler Chronicles: Blueprint For Dictators (vanaf woensdag vier weken, om 20.25 uur, op NPO2)
Hoe portretteer je één van de bekendste mensen van de afgelopen honderd jaar, die tegelijkertijd altijd een enigma is gebleven? Een man bovendien, wiens leven alleen kan worden geïnterpreteerd aan de hand van de gruwelijke slotsom ervan: de Holocaust. Is er ‘eer’ te behalen aan zo’n hoofdpersoon? De bijzonder ‘gründliche’ documentaireserie The Hitler Chronicles: Blueprint For Dictators (211 min.) van Hermann Pölking-Eiken, met veel nooit eerder vertoond archiefmateriaal, waagt een serieuze poging.
In vier afleveringen behandelt de serie chronologisch het leven van de extreem-rechtse politicus die de onbetwiste Führer van nazi-Duitsland werd. Het gemis aan beelden van Hitlers eerste levensjaren - laat staan bewegende beelden - wordt overtuigend gecompenseerd met een enorme veelheid aan menselijke bronnen; van mensen die Hitler persoonlijk hebben gekend tot tijdgenoten die zich uitspreken over zijn persoonlijkheid, toespraken en activiteiten. En Adolf Hitler zelf natuurlijk, via citaten uit zijn manifest Mein Kampf.
Al die intimi, medestanders, politici, journalisten, beroemdheden en criticasters hebben een eigen stem gekregen en spreken in hun moedertaal. Ze stellen zichzelf ook netjes voor. ‘August Kubizek - Linzer Jugendfreund Adolf Hitlers’, bijvoorbeeld. Of: ‘Oskar Maria Graf - Schriftsteller, Aus Meinem Leben.’ En: ‘John F. Kennedy, Student Travelling In Europe, Diary.’ Met name de overvloedige bronvermelding maakt de serie, die bijeen wordt gehouden door een alwetende verteller, nog eens extra praterig en vertraagt de vertelling bovendien.
Die veelvoud aan perspectieven onderstreept wel het epische karakter van deze historische documentaireserie, die (natuurlijk) geen verrassende nieuwe inzichten biedt, maar een gedegen en compleet beeld schetst van de mens, het tijdperk en de mythe Adolf Hitler, een verhaal dat, met alle beschikbare middelen, verteld moet blijven worden.
3. Heartbound (woensdag, om 22.55 uur, op NPO2)
Wie profiteert nu eigenlijk van wie? Of is er gewoon sprake van een win-win situatie als een eenzame Deense man en een Thaise vrouw in de penarie elkaar vinden in een gearrangeerd huwelijk? Een eenduidig antwoord valt niet te formuleren aan de hand van Heartbound (90 min.). De fijngevoelige film van Janus Metz en zijn vrouw, de antropologe Sine Plambech, volgt gedurende tien jaar enkele vrouwen en koppels en leent zich niet voor al te gemakkelijke conclusies.
In Thy, aan de Noordwestkust van Jutland, zijn inmiddels ruim 900 Thaise vrouwen neergestreken. Sommai, een voormalige sekswerker die al ruim vijftien jaar is getrouwd met een Deen, heeft als bruggenhoofd gefungeerd. Ze wordt nog altijd regelmatig ingeschakeld als deskundige. Zo vindt de moeder van een 22-jarig Thais meisje met kind het wel een interessant idee als ook haar dochter naar Scandinavië verhuist. ‘En jij Saeng, wil jij een buitenlandse echtgenoot?’, wil Sommai van het meisje zelf weten. ‘Wees er niet bang voor. Ze behandelen ons beter dan Thaise mannen. Ze drinken niet, doen geen drugs en slaan ons niet.’
‘Ik heb een voorkeur voor een ouder iemand boven een jongere man’, stelt de wat naïeve Saeng zonder verdere uitleg. ‘En hij hoeft niet knap te zijn?’, vraagt Sommai, die inmiddels voor talloze meisjes heeft bemiddeld, voor de zekerheid. Het is Saengs moeder die antwoordt: ‘Dat is waar’. Het meisje zelf lacht schaapachtig. In gedachten bevindt ze zich wellicht al in Scandinavië. In werkelijkheid zal ze eerst nog naar Pattaya gaan, een Thaise stad waar sekstoerisme welig tiert.
Want Saeng is te jong om te worden toegelaten tot het Scandinavische land. Daarvoor moet ze minimaal 24 zijn. En pas na een huwelijk van zeven jaar volgt eventueel een verblijfsvergunning. Ze zal dus eerst een man moeten strikken en hem vervolgens ook moeten zien te behouden. Voorwaar geen traject, waarvan de uitkomst in beton is gegoten. Zo wordt ook duidelijk uit de ervaringen van de andere Deens-Thaise koppels in deze overtuigende film.
Met Heartbound brengen Metz en Plambech, die zelf een relatie kregen tijdens het maken van een eerdere film over hetzelfde thema, Fra Thailand Til Thy uit 2007, empathisch en genuanceerd in kaart hoe zo’n verstandshuwelijk met een importbruid tot stand komt én of dat op de lange termijn kans van slagen heeft.
4. The Two Killings Of Sam Cooke (Netflix)
Als één zwarte soulzanger zich grondig heeft laten ‘whitewashen’, dan is het Sam Cooke. Hij leeft voort als de man van gladgestreken popsoulsongs als Wonderful World, Cupid en You Send Me. Een zwarte Sinatra. Zijn vader waarschuwde hem al: ‘Je kunt de wereld winnen en je ziel verliezen.’ Maar Sam wilde van jongs af aan wereldberoemd worden. Pas na zijn vroegtijdige dood in 1964 werd A Change Is Gonna Come uitgebracht, een lijflied van de Amerikaanse burgerrechtenbeweging.
In de geoliede popdocu The Two Killings Of Sam Cooke (74 min.) schetsen voormalige vrienden en medewerkers van de zakelijk ingestelde zanger en tijdgenoten als Smokey Robinson, Dionne Warwick en Quincy Jones de opkomst van Cooke, die gaandeweg steeds nadrukkelijker voor zichzelf opkwam en gelijkgestemden vond in politiek activist Malcolm X, acteur Jim Brown en bokser Mohammed Ali. Gezamenlijk stonden ze aan de basis van een nieuw zwart zelfbewustzijn dat Black Power zou gaan heten. Tegen de tijd dat de burgerrechtenbeweging goed op gang kwam, was Sam Cooke echter al dood.
Hij stierf als de eerste de beste 'nikker'. Onder mysterieuze omstandigheden doodgeschoten in het haveloze Hacienda Motel in de beruchte Watts-wijk van Los Angeles. Theorieën over wat zich daar heeft afgespeeld waren er te over. Had de vrouw die de trekker waarschijnlijk overhaalde zich moeten verdedigen tegen de agressieve dronkenlap Cooke? Was de succesvolle zanger op slinkse wijze beroofd? Of ging het toch om een samenzwering tegen een zwarte artiest die zijn plaats niet wist in een industrie, die van oudsher wordt gerund door louter witte mannen?
Een serieus onderzoek naar zijn gewelddadige dood is er volgens deze documentaire van Kelly Duane nooit gekomen. Als zoiets al met de grote Sam Cooke kon gebeuren, wat had een gewone afro-Amerikaan in de roerige tijden van Martin Luther King, Malcolm X en Medgar Evers dan van de autoriteiten te verwachten? Die vraag is, getuige de Black Lives Matter-beweging, verrassend actueel. En zoals er nu grootschalige protesten ontstonden na de gewelddadige dood van Freddie Gray, Eric Garner en Mike Brown, zou het na Cookes dood blijven broeien in Watts, dat in 1965 het toneel werd van serieuze rassenrellen.
5. De klassieker: Satudarah - One Blood (2doc.nl)
De president van het El Gitano-chapter gebaart dat Jack naar voren moet komen. Hij gaat - nietsvermoedend? - voor de groep staan, de getatoeëerde handen netjes over elkaar. Zijn clubgenoten, allemaal in een leren bodywarmer met rang, functie en verdiensten erop, staan met hun armen over elkaar om hem heen. Als een privéleger, dat elk moment kan toeslaan. ‘Een president is een president. Da’s geen koekwous, of wel?’ sneert de leider naar Jack. ‘Wat betekent ‘no contact’? ‘Geen contact’, antwoordt het lid in opspraak bedremmeld, duidelijk op zijn hoede. De president is inmiddels woedend: ‘En wat doe jij?’
Jack heeft nog niet ‘met wie?’ geantwoord of hij krijgt, op aanwijzing van de ‘pres’, enkele ferme klappen toebedeeld. Hij probeert de pijn te verbijten. De boodschap is helder: deze president van motorclub Satudarah laat niet met zich spotten. En wie niet horen wil, moet maar voelen. Jack kan bovendien zijn jack inleveren. 'Wegwezen!’, voegt El Gitano’s verontwaardigde leider hem nog toe. Het parool 'Satudarah tetap, tetap Satudarah’ (ofwel: 'Satudarah voor altijd, voor altijd Satudarah’) geldt totdat de club zelf anders beslist en je in 'bad standing’ wordt weggestuurd.
Die eerste klappen zijn direct een daalder waard in de openingsscène van de overweldigende documentaire Satudarah: One Blood (83 in.) uit 2015. Joost van der Valk en Mags Gavan, die eerder bij de Nederlandse Crips-gang filmden, portretteren de Molukse motorclub van binnenuit. Ze leggen met gevoel voor drama de welhaast militaristische rituelen vast, tekenen de onderlinge omgang en codes op en zijn erbij als Satudarah met de nodige bravoure zijn werkterrein uitbreidt naar Duitsland, waar de club meteen in botsing komt met de al even beruchte Bandidos. Intussen volgen ze de leiders naar hun geboortegrond in het huidige Indonesië, waar ze nog altijd hopen op een eigen Molukse staat en Satudarah is geworteld.
De filmmakers concentreren zich op enkele hoofdpersonen die gezamenlijk de gehele motorclub representeren, zoals de voormalige bajesklant die zich direct weer wil manifesteren, een brekebeen van twaalf ‘ambachten’ en dertien ‘ongelukken’ en de potentiële nieuwe leider Olla, een kind van een KNIL-militair die zijn eigen bikkelharde opvoeding in de praktijk brengt bij de club. Satudarah vormt een geheel eigen wereld waarbinnen alleen echte mannen zich staande kunnen houden. Vrouwen laten zich in deze testosteronfilm nauwelijks zien en zijn relatief eenvoudig in te delen binnen twee clichématige categorieën: lustobject of moederfiguur.
Satudarah: One Blood is geen documentaire die een oordeel velt - dat zou je op de film tegen kunnen hebben. Van der Valk en Gavan stellen ook geen kritische vragen, maar gaan mee in de belevingswereld van hun subjecten. Alleen nieuwsberichten uit radiobulletins, tijdens de montage toegevoegd, plaatsen de handelingen van de motorclub in zijn maatschappelijke - en strafrechtelijke - context. Verder mag de kijker zelf oordelen: criminele bende, potsierlijke machokliek of gewoon een gezellige vereniging voor motorvrinden? Één conclusie staat op voorhand vast: dit is een ijzersterke film, die de deur openwrikt naar een verboden wereld, aan het spreekwoordelijke eind van de straat. Één keer flink gas geven en je bent er - als je dat zou willen.
Tot besluit...
Tot zover de DocUpdate van deze week. Van donderdag tot en met zondag vindt in Eindhoven bovendien het Docfeed-festival plaats. Met onder anderen Laila At The Bridge, The Mother Of Beauty en als openingsfilm Schapenheld, die vanaf donderdag ook in de bioscoop is te zien. En dat is, werkelijk waar, een absolute aanrader!
Zonder tegenbericht verschijnt er elke week een DocUpdate. Als je desondanks geen nieuwsbrief hebt ontvangen (bijvoorbeeld omdat je spamfilter hem heeft onderschept), kun je altijd terecht bij het chronologische overzicht van alle nieuwsbrieven. Daar kun je ook de nieuwste DocUpdate vinden.
En mocht je inspiratie of achtergrondinformatie kunnen gebruiken, kijk dan op de DocUpdate-website, waarop ruim 500 documentaires, met kijklinks, zijn te vinden. Je kunt zoeken op titel, maker, thema en trefwoord.
Volgende week in De DocUpdate: de Tanzania Transit, menstruatie in India en het hartverscheurende gevecht van een singer-songwriter met de duivel.
Gegroet,
Sundance-bijlage Nathalie Windhorst
Nathalie Windhorst, Hoofd Aankoop Documentaires van de NPO, was dit jaar te gast op het Amerikaanse Sundance-festival en deelt hier haar favoriete films, die komend jaar waarschijnlijk ook in Nederland zijn te zien.
Sundance lijkt de geboorteplaats van toekomstige Oscarwinnaars. Op dit festival gaan regelmatig de meest besproken films van het jaar in première. Ook dit jaar was het aanbod weer bijzonder sterk.
American Factory
In 2014 opent een Chinese zakenman een autoglasbedrijf in een leegstaande General Motors-fabriek in Dayton, Ohio. Voor duizenden dorpsbewoners betekent dit na jaren thuis te hebben gezeten weer werk en waardigheid. Maar de Chinese bedrijfscultuur blijkt lastig te combineren met de Amerikaanse werkwijze. Een documentaire waarbij het vakmanschap het witte doek afknalt. De camera is daar waar het gebeurt en bewijst dat 'show, don’t tell' nog altijd voortreffelijk werkt. Met de juiste mix van subtiele humor en menselijk drama klopt alles aan deze film. Terecht won American Factory dan ook de Directing Award voor U.S Documentary. De film zal later dit jaar te zien zijn op Netflix.
Cold Case Hammarskjöld
Ook de prijs voor de beste regie uit World Cinema Documentary Competition is terecht gekomen bij de juiste film, en wel bij de Deense filmmaker/journalist Mads Brügger en zijn film Cold Case Hammarskjöld. De Zweed Dag Hammarskjold was in 1961 secretaris-generaal van de VN en kwam om het leven bij een mysterieus vliegtuigongeluk in Afrika. Het ongeluk kwam wel op een heel bijzonder moment; Hammarskjöld maakte zich sterk voor de onafhankelijkheid van een aantal Afrikaanse landen. Iets wat veel westerse landen en bedrijven niet goed uitkwam. Brügger duikt de geschiedenis in om te onderzoeken of hier wel sprake was van een ongeluk. In zijn speurtocht komt hij ongelooflijk veel op het spoor. Dat maakt de film journalistiek gezien sterk en spannend. Maar vooral ook de manier waarop Brugger het verhaal vormgeeft, in zijn bekende licht absurde stijl zoals we eerder zagen bij zijn films The Ambassador en The John Dalli Mystery, maakt de film weer buitengewoon origineel. Trots dat de VPRO deze documentaire heeft gecofinancierd. De film gaat dit voorjaar eerst de bioscoop in en komt in het najaar bij de VPRO op tv in 2doc.
Knock Down The House
De hit van het festival was beslist Knock Down The House van Rachel Lears, een fijne campagnefilm waarin vier toen nog onbekende vrouwelijke Democraten worden gevolgd in hun race voor een plek in het Congres. Een van hen is de inmiddels razend populaire Alexandra Ocasio-Cortez. De film kreeg terecht de Audience Award binnen de US Documentary Competition en is maar liefst voor 10 miljoen dollar aan Netflix verkocht.
Gaza
Verrassend mooie film uit Ierland over het dagelijks leven in Gaza, verteld en verbeeld op een bijzonder filmische wijze. Zo zag je de Gazastrook niet eerder. Gaan we vast nog wel terug zien op andere documentairefestivals de komende maanden.
Mignight Traveler
Prachtige film gemaakt met enkel drie mobieltjes van en over een Afghaanse filmmaker die met zijn vrouw en twee dochters moet vluchten omdat de Taliban achter hem aanzit. Ze besluiten naar Europa te gaan en we reizen met hen mee door Iran, Turkije, Bulgarije en Servië en zijn getuige van al hun angsten, tegenvallers, bedreigingen en kleine geluksmomenten. En hun eindeloze geduld en doorzettingsvermogen. Er zijn natuurlijk al ontzettend veel films over dit thema gemaakt maar deze film raakte mij enorm, door haar intimiteit en de sterke hoofdpersonages. Een film die iedereen zou moeten zien.
Leaving Neverland
Een van de meest besproken films van het festival was te zien in het programma Special Events; Het tweeluik van de Britse filmmaker Dan Reed voor HBO en Channel 4 waarin twee jongens vertellen over hun innige vriendschap als kind met Michael Jackson. Een vriendschap die ook bestond uit jarenlang seksueel misbruik. Ik was bij de première van de film en werd er echt door weggeblazen. Wat een indrukwekkend en schokkend verhaal. Ga het vooral zelf kijken op 8 maart bij de VPRO op NPO3.