De DocUpdate (19 februari 2018)
1. Bewaarders (vanavond, 20.25 uur, op NPO2)
In de beperking toont zich de meester. De manier waarop Marc Schmidt in Bewaarders (76 min.) omgaat met het feit dat hij de gedetineerden van het hypermoderne Justitieel Complex Zaanstad (JCZ) niet herkenbaar in beeld kan brengen, behoort tot de absolute pluspunten van deze observerende documentaire. De gevangenen zijn op een virtuoze manier, met een versluierend motiefje en een eigen kleur, gedigitaliseerd. Ze ogen nu als gezichtsloze objecten - werkmateriaal zou je kunnen zeggen - en hebben toch een individueel karakter gekregen.
Die vormkeuze benadrukt de insteek van deze Teledoc, die volledig vanuit het perspectief van de bewaarders wordt verteld. Zij hebben ook letterlijk een stem gekregen in de film. ‘Mijn mond is mijn wapen', zegt die. Of: 'Het is heel gemakkelijk om conflicten te krijgen hier, het is juist de kunst om ze niet te krijgen.' Én: 'Het werk verandert eigenlijk nooit.' En met die laatste stelling sluit de stem aan bij een kernvraag van deze film: levert de moderne manier van werken in de JCZ, de grootste en modernste gevangenis van Nederland, daadwerkelijk een andere gevangenis op, met een andere rolverdeling tussen bewakers en bewaakten?
De stem twijfelt hoorbaar: zijn de 'boeven' eigenlijk wel in staat om verantwoordelijkheid voor hun eigen leven te nemen? En hebben de medewerkers van het Justitieel Complex Zaanstad, dat is voorzien van de nieuwste digitale technieken en volhangt met camera's, op hun beurt voldoende tools om hen daarbij optimaal te ondersteunen? Zeker omdat het aantal gedetineerden met een psychiatrische stoornis en afwijkend gedrag lijkt toe te nemen, hangt die vraag voortdurend boven de markt. Zijn die camera's er misschien ook een beetje om mij in de gaten te houden? vraagt de stem zich af.
De centrale verteller, die in de ik-vorm reflecteert op het werk van een medewerker van de JCZ, is een sterke troef van deze documentaire, die volledig binnen de afdeling Noord van de gevangenis is opgenomen. Terwijl echte hoofdpersonen ontbreken in deze beklemmende film - hooguit enkele gezichten keren steeds terug - verwoordt die stem wat er in al die verschillende bewaarders met hun eigen aanpak en 'tone of voice' omgaat. Zo brengt Schmidt zowel het dagelijks bestaan van een moderne cipier als diens psyche in kaart.
2. Cold Blooded: The Clutter Family Murders (vanavond, 23.15 uur, op Canvas)
Als er al zoiets als een startpunt kan worden vastgesteld voor het true crime-genre, dan ligt dat in 1966 bij het legendarische non-fictieboek In Cold Blood, waarin Truman Capote de huiveringwekkende moord op de Clutter-familie in 1959 minutieus reconstrueert en de moordenaars Dick Hickock en Perry Smith volgt totdat ze enkel jaren later ter dood worden gebracht. Intussen probeert hij, de flamboyante intellectueel uit het mondaine New York, hén, een diabolisch tweetal uit het Amerikaanse heartland, te doorgronden.
Hoewel het boek een internationale bestseller werd, ging Capote er helemaal aan kapot - aan zijn haat/liefde voor Smith in het bijzonder. Hij zou nooit meer een fatsoenlijk boek publiceren. Dat gegeven, van de gevierde schrijver die volledig ten onder gaat aan zijn (gruwelijke) werk, vormde de basis voor twee speelfilms binnen een jaar: Capote (een topzware film, met een Oscar-winnende Philip Seymour Hoffman) en Infamous (de betere speelfilm van de twee, waarin Daniel Craig een ijzingwekkende Perry Smith vertolkt).
In Cold Blood zelf werd natuurlijk ook meermaals verfilmd. Dan is het de vraag of het Clutter-terrein inmiddels niet zo grondig is afgegraasd dat ook nog een uitputtende documentaire een beetje te veel van het goede wordt. Cold Blooded: The Clutter Family Murders (168 min.), waarvan Canvas vanavond het eerste deel uitzendt, slaagt er evenwel in om onontgonnen terrein aan te boren met nieuwe getuigen, een overdaad aan bewijsmateriaal én interviews met familieleden van de Clutters, die nooit eerder voor de camera verschenen.
Regisseur Joe Berlinger leverde met de grandioze Paradise Lost-trilogie, waarin hij samen met Bruce Sinofsky gedurende vijftien jaar de satanische (?) moord op drie jongetjes onderzocht, al een onvervalste true crime-evergreen af en pluist nu nauwgezet de 'klassieke moorden' in Kansas uit. Dat levert geen verrassende nieuwe inzichten op - wie die daders zijn, is immers al een halve eeuw bekend - maar zorgt wel degelijk voor duiding. Van de moorden zelf en het gebrek aan een logische verklaring daarvoor, maar ook van de emotionele impact ervan. Die werd niet eerder zo indringend in kaart gebracht.
3. First Team: Juventus (Netflix)
Wiljan Vloet liet als algemeen directeur van Sparta ooit camera's in de kleedkamer installeren. Ze zorgden voor tweespalt binnen de selectie van de Rotterdamse voetbalclub en werden al snel weer verwijderd. Net als Vloet zelf trouwens. Deze documentaireserie over de Italiaanse voetbalclub Juventus belooft een zelfde soort openhartigheid, maar coach Massimiliano Allegri hoeft voorlopig niet te vrezen voor zijn positie. First Team: Juventus (120 min.) is volstrekt ongevaarlijk.
Want deze serie, die voorlopig uit drie afleveringen van ongeveer veertig minuten bestaat en aan het eind van het seizoen wordt afgerond, gaat ongeveer op dezelfde manier om met de werkelijkheid als al die bestsellende voetbalbiografieën die niets minder dan 'de waarheid' beloven. Met sterke verhalen, smeuïge details uit de kleedkamer en een enkele, slim uitgevente bekentenis proberen die de schijn van volledige openhartigheid te creëren. Terwijl de hoofdpersonen hun echte zielenroerselen vaak gewoon voor zich kunnen houden.
Dit (zelf)portret van de Turijnse topclub, die al zes keer achter elkaar Italiaans kampioen is geworden, doet min of meer hetzelfde: beelden van tactische besprekingen, sponsorverplichtingen en de spelers thuis suggereren dat de makers de binnenkant van 'De Oude Dame' kunnen laten zien. In werkelijkheid blijven ze volledig aan de oppervlakte steken en wordt First Team: Juventus nooit meer dan een gelikte terugblik op de eerste helft van het lopende voetbalseizoen, compleet met de verplichte strakke plaatjes, kekke muziekjes en stuitende voetbalclichés. Een luxe variant op wat we in Nederland Club TV noemen, die alleen voor verstokte Juve-fans is te verteren.
Terwijl First Team: Juventus vooral promotionele waarde heeft, blijven voetbalclubs in potentie een prachtig decor voor een sterke documentaire. Soms zonder dat ze dat zelf door hebben. Toen Ajax bijvoorbeeld instemde met Roel van Dalens documentaire Ajax: Daar Hoorden Zij Engelen Zingen had de club ongetwijfeld een feestelijke film voor ogen, die het honderdjarige bestaan kon opluisteren. Het seizoen 1999-2000 werd echter een gigantisch fiasco, de bijbehorende film een onvergetelijke treurmars.
4. Aleppo's Fall (dinsdag, 22.55 uur, op NPO2)
Hoeveel films over de oorlog in Syrië kan een mens verdragen? Of, nog banaler, is er na pak ‘m beet Oscar-kanshebber Last Men In Aleppo, The White Helmets en City Of Ghosts (mentale) ruimte voor nóg een documentaire over de alles verwoestende strijd in Syrië?
Misschien heeft die metaalmoeheid te maken met het feit dat oorlog voor ons, westerlingen, slechts een schouwspel is geworden, dat zich altijd elders, in een donkere uithoek van de wereld of gewoon op het scherm voor ons, afspeelt. We kennen het niet meer van binnenuit. De Syrische filmmaker Nizam Najjar, al jaren woonachtig in Noorwegen, doet met Aleppo’s Fall (52 min.) opnieuw een dappere poging om de westerse kijker voor even participant te maken in het gevecht dat de halve wereld ontwricht.
Na de Arabische Lente is Najjar naar zijn geboortestad vertrokken, om daar vast te leggen hoe de rebellen dictator Bashar al-Assad van zijn troon proberen te stoten. Hij belandt daarvoor bij een afdeling van het Vrije Syrische Leger, waar nog enkele andere cameramannen rondlopen. Want dat is moderne oorlogsvoering: de camera is overal. De betrokken partijen strijden niet alleen om hun land, maar ook om de beeldvorming. Wie slaagt erin om zijn eigen kameraden als helden te portretteren en tegelijkertijd de misdaden tegen de menselijkheid van de tegenpartij vast te leggen?
Het Vrije Syrische Leger is een bonte verzameling van verzetsstrijders, die met moeite de rijen gesloten weet te houden. Interne tegenstellingen zetten de verhoudingen op scherp en verzwakken tegelijkertijd de eigen positie. De genuanceerde commandant Omar, die vindt dat hij in zijn functie niet in het openbaar mag twijfelen aan de goede afloop van hun strijd, probeert de verschillende facties bij elkaar te houden. Intussen lacht Assad in zijn (ijzeren) vuistje.
‘Welk verhaal denk je dat ik probeer te vertellen?’, wil regisseur Najjar van Omar weten in deze film, die uiteindelijk toch weer 'gewoon' onder de huid kruipt. ‘Hoe gaat dit aflopen?’ De commandant lacht ongemakkelijk terwijl hij met zijn mobiele telefoons speelt: ‘Het wordt één van de twee: óf ik word gedood óf we behalen de overwinning.’
5. The Reagan Show (woensdag, 22.55 uur, op NPO2)
Met de wijsheid van nu, ruim een jaar in het tumultueuze presidentschap van Donald Trump, lijkt zijn Republikeinse voorganger George W. Bush, de president die onder valse voorwendselen de oorlog in Irak startte, bijna een toonbeeld van nuance en beschaving. De statuur van hun beider voorbeeld Ronald Reagan heeft in Amerika zelfs mythische proporties aangenomen.
Toentertijd werd vanuit Nederland en de rest van de wereld vaak smalend gesproken over de gewezen acteur die na enkele termijnen als gouverneur van Californië in 1980 het presidentschap bemachtigde. We waren met zijn allen in een slechte B-film verzeild geraakt, zo was de vaste overtuiging van ieder weldenkend mens, waarin Ron en zijn eveneens acterende vrouw Nancy een ‘all american first couple’ speelden in de Hollywood-versie van wat eens Washington was.
Hoewel we sindsdien veel milder zijn gaan kijken naar The Reagan Show (71 min.) bleek die karakterisering achteraf bezien niet eens zo heel ver bezijden de waarheid. Al was Reagan, door Jacobse en Van Es steevast aangeduid als Roland Regen, bepaald niet (alleen) de kluns die menigeen in hem meende te zien. Op zijn minst kon hij doorgaan voor een begenadigde communicator, die erin slaagde om zijn land, of althans de rechterflank daarvan, weer wat zelfvertrouwen aan te praten na Vietnam, Watergate en het debacle rond de bevrijding van gegijzelde Amerikanen in Iran.
‘Tijdens m’n ambtsperiode heb ik me af en toe afgevraagd’, vertelt Reagan tijdens zijn afscheidsinterview als president in 1988, ‘hoe je het werk kunt doen als je géén acteur bent geweest.’ Daarmee levert hij zelf het startschot voor deze documentaire over hoe beeldvorming letterlijk een essentieel onderdeel van zijn regeringsperiode vormde: The Reagan Show, die dagelijks vanuit het Witte Huis werd opgevoerd voor een miljoenenpubliek.
De eerste echte televisiepresident Reagan leverde evenveel beeldmateriaal af als zijn vijf voorgangers tezamen. Daar had hij zelfs een officieel vehikel voor: WHTV (White House television). Deze slimme film van Pacho Velez en Sierra Pettengill is grotendeels gebaseerd op WHTV-opnames: geënsceneerde activiteiten, photo ops en interviews met Reagan - met bijzondere aandacht voor wat er vóór en na de opnames en achter de schermen gebeurt. De achterkant van het ideaalbeeld van ‘The Happy Warrior’, dat door het PR-team werd gecreëerd, waar journalisten, critici en opponenten uiteindelijk nooit helemaal vat op kregen.
Met louter bestaand materiaal, alleen ondersteund door verbindende teksten, brengen Velez en Pettengill prachtig in beeld hoe alles in het werk wordt gesteld om Reagan, ook tijdens een internationale crisis of opstekende mediastorm, te portretteren als de onverzettelijke leider: Ronnie als ferme onderhandelaar met de Russen, als ultieme cowboy op zijn edele ros of als goedmoedige scoutingsleider op een kinderkamp. Waarbij de rasacteur Reagan voortdurend laat zien dat hij over de charme en discipline beschikt die de huidige president ten enenmale ontbeert.
6. Roy Orbison: Love Hurts (donderdag, 22.55 uur, op NPO2)
Zijn gitzwarte outfits en eeuwige zonnebril spreken dertig jaar na zijn dood bijna net zoveel tot de verbeelding als zijn hits Oh, Pretty Woman, Crying en Only The Lonely. Want daarachter gaapt bij zanger Roy Orbison altijd die onmetelijke afgrond: een diep tragische familiegeschiedenis, met eerst een fataal motorongeluk en daarna een vernietigende huisbrand.
In Roy Orbison: Love Hurts (58 min.) verhalen zijn zoons Wesley, Roy Jr. en Alexander over hun beroemde vader, die carrière maakte in de gloriejaren van de rock & roll, in de seventies een midlife-crisis en bijbehorende hartaanval overleefde en als vijftiger een prachtige punt achter zijn carrière zette als lid van de superband Traveling Wilburys, met verder Bob Dylan, George Harrison, Jeff Lynne en Tom Petty in de gelederen.
Die zoons vormen de meerwaarde van dit soepele eerbetoon. In gedachten klimmen ze waarschijnlijk nog regelmatig op Roys knie en kijken van daaruit liefdevol op naar hun vader, die altijd een inspiratiebron is gebleven. Met het Royal Philharmonic Orchestra hebben de Orbison-broers ‘s mans dramatisch getoonzette liedjes onlangs van een nieuwe aankleding voorzien, de directe aanleiding voor deze popdocu. En met behulp van de moderne techniek kunnen ze tegenwoordig zelfs het podium op met hun veel bewierookte vader.
Binnenkort dus, springlevend!, in een theater bij u in de buurt, nu alvast in volle glorie op de kijkbuis: Roy Orbison!
7. De klassieker: Bowling For Columbine (watchdomumentaries.com)
Als de gratuite oproepen om stringentere wetgeving, betere beveiliging of devote 'gedachten en gebeden' na een Amerikaanse school shooting alweer zijn verstomd, blijft mijn hoofd steevast beelden produceren uit Bowling For Columbine (119 min), de ultieme documentaire over schietpartijen op Amerikaanse scholen. In de nasleep van Parkland in Florida, waarbij een eenzame schutter afgelopen week zeventien dodelijke slachtoffers maakte, is deze klassieker, die zowel een Oscar als een prijs op het filmfestival van Cannes won, helaas weer bijzonder actueel.
In de film uit 2002 buigt 's werelds bekendste documentairemaker Michael Moore, een man die als geen ander een groot publiek weet te vinden met zijn werk (al lijkt de échte scherpte er sinds Fahrenheit 9/11, zijn schotschrift tegen de Amerikaanse aanval op Irak in 2003, ook wel een beetje vanaf), zich over de school shooting die een blauwdruk lijkt te zijn geworden voor zowat alle navolgende schietpartijen: het bloedbad dat Eric Harris en Dylan Klebold, gefrustreerde tieners die sindsdien een naargeestige cultstatus hebben gekregen, in 1999 aanrichtten op de middelbare school Columbine High in Colorado.
Moore, die zelf lang lid was van de National Rifle Association (NRA), legt een direct verband tussen de wandaden van het duo Harris en Klebold, het Amerikaanse wapenbezit en de angstcultuur die in de Verenigde Staten, door zowel politiek als media, voortdurend wordt aangewakkerd. Daarbij gaat hij bepaald niet subtiel te werk. Typisch Amerikaans, zou je kunnen zeggen. Hij hamert zijn boodschap erin, met de nodige korte bochten, voor de camera uitgelokte conflicten, dik aangezet sentiment en veel, heel veel humor. Een smakelijk opgediende, sterk vereenvoudigde versie van de werkelijkheid, die er ook bij niet-documentaireliefhebbers ingaat als koek.
Want, even voor de zekerheid: je krijgt echt niet direct een geweer mee naar huis als je een rekening opent bij de North Country Bank. En nee, de beelden van NRA-voorman Charlton Heston, die beweert dat hij zijn recht op een wapen nooit zal opgeven ('from my cold dead hands'), werden niet in de eerste dagen na ‘Columbine’ gemaakt. En ja, als je goed kijkt, zie je dat de daverende slotscène waarin de gewezen Hollywood-ster Heston met de staart tussen de benen afdruipt na een interview met Moore wel erg slinks is gemonteerd, zodat de impact ervan wordt gemaximaliseerd.
Het zijn nuanceringen die vrijwel altijd opduiken na de pamfletistische films van Michael Moore, die zijn punt koste wat het kost wil maken, desnoods ten koste van (een deel van) de waarheid. Toch staat de centrale boodschap van Bowling For Columbine, een echte publieksfilm met veel tempo en schwung, ruim vijftien na release nog steeds fier overeind: Amerika's verwrongen relatie met wapenbezit en zelfverdediging zorgt voor een eindeloze stroom geweldsuitbarstingen die een westerse democratie volstrekt onwaardig zijn.
En terwijl de nabestaanden wanhopig roepen om concrete stappen waarmee toekomstige slachtoffers kunnen worden voorkomen, proberen politici, die door de NRA in het zadel zijn geholpen (je zou ook kunnen zeggen: zijn om- of afgekocht), net zolang tijd te winnen, totdat de (media)aandacht weer is verslapt. Voor de echte hardliners geldt echter ook in dit geval dat de aanval de beste verdediging is. Zij pleiten gewoon voor nóg meer wapens. 'The only thing that stops a bad guy with a gun', beweert de huidige NRA-president Wayne LaPierre bijvoorbeeld met droge ogen, 'is a a good guy with a gun.'
School shootings zijn, tragisch genoeg, een dankbaar onderwerp voor documentairemakers. Op Netflix is bijvoorbeeld het overweldigende Tower te bekijken, een grotendeels geanimeerde documentaire over de allereerste Amerikaanse school shooting in Texas in 1966 waarover ik hier al schreef.
De aangrijpende film Newtown, ook op Netflix, brengt de gruwelijke ellende van Sandy Hook Elementary School sereen in beeld: twintig dode kinderen en zes schoolmedewerkers.
Kijk trouwens ook onderstaand betoog van de studente Emma Gonzalez die de Parkland Shooting in Florida overleefde. In een emotioneel betoog veegt ze de vloer aan met alles en iedereen die tegen nieuwe wapenwetgeving is.
Tot besluit...
Tot zover De DocUpdate van deze week.
Donderdag wordt overigens op NPO2 Shadow World herhaald, een film over de internationale wapenhandel. En zondag is ook nog de IDFA-favoriet La Chana, over de flamencodanseres Antonia Santiago Amador, te zien bij Canvas. Eerder schreef ik dit stukje over het sfeervolle portret van de vrouw die na jaren van afwezigheid nog eenmaal wil schitteren. En als je nog een fijne documentaire wilt zien over de indringende videokunst van Bill Viola, die een prachtige video-installatie maakte voor de Londense St. Paul's Cathedral, kijk dan hier Het Uur Van De Wolf terug.
Volgende week gaan we terug naar het laatste jaar van de Amerikaanse president Obama, kijken we mee naar het spannende verhoor van een militair die wordt verdacht van vier moorden en nemen we een intiem kijkje in een Duitse snelwegkerk.
Je kunt hier trouwens een alfabetisch overzicht vinden van alle documentaires die tot dusver zijn besproken in De DocUpdate.
Gegroet,
PS
Kun je een rock & roll-band bij elkaar kopen? Vastgoedondernemer en would-be drummer Jan ‘t Hoen doet samen met Herman Brood-manager Koos van Dijk een serieuze poging om The Wild Romance nieuw leven in te blazen. Zelfs bad old Nina Hagen wordt in Buying The Band (71 min.) van stal gehaald. Of de duivelse operatie van Romanza Brava eindigt tijdens een daverende wereldtournee, of toch op het biljart van café Vergane Glorie in Nergenshuizen? Dat, en alle denkbare r&r-clichés, is te zien in deze vermakelijke cultdocu van Teus van Sintmaartensdijk, die door 3voor12 werd opgepikt (en nu in popkringen flink wordt gehypet). Omdat leedvermaak nog altijd het beste vermaak is.