De DocUpdate (19 november 2018)
1. The Long Season (vanavond, om 20.25 uur, op NPO2)
‘Dit is de auto’, legt één van de jongetjes uit. ‘Hier zijn de soldaten. Dit is een tank. Dit is een raket.’ Hij kijkt nog even naar zijn tekening en raakt geëmotioneerd. ‘Dat was het.’ In de pas geopende school van kamp Khiara in Libanon, een tentenkamp nabij de Syrische grens, hebben de gevluchte kinderen de tekenopdracht op geheel eigen wijze ingevuld. Geen rudimentaire auto’s, uitbundige bloemenpracht of een tevreden zonnetje, maar dood en verderf. Net als thuis.
‘De hel hier is beter dan daar’, stelt Zahra, de nieuwe vrouw van Abu Hussein, in wat de sleutelzin van The Long Season (89 min.) mag worden genoemd. Ze ligt voortdurend overhoop met Abu Husseins zwangere eerste echtgenote Yisra. ‘Noem jij dit vlees schoon?’, vraagt die bijvoorbeeld uitdagend als ze samen koken. Zahra riposteert direct: ‘Wat ik ook zeg of doe. Jij mag me toch niet.’ Zo kibbelen de vrouwen de hele film door. Het gezinshoofd onttrekt zich zoveel mogelijk aan het gekrakeel. Volgens de profeet zou hij nog twee echtgenotes meer mogen hebben.
Ondanks alles is Zahra toch blij dat ze van huis is weggegaan en elders is getrouwd. ‘Het is een hel in Raqqa’, vertelt ze over de Syrische stad die als voornaamste uitvalsbasis voor Islamitische Staat fungeert. ‘De stad wordt voortdurend gebombardeerd. Er heerst armoede en honger. Ik moet helemaal in het zwart bedekt zijn. Als ze mijn hand zien, hakken ze ‘m eraf. Als mijn gezicht onbedekt is, ga ik de gevangenis in en krijg veertig zweepslagen.’ Alsof ze wil zeggen: dan valt dat kijvende wijf van Abu Hussein nog alleszins mee.
Zo neemt het gewone leven, ondanks alle ontberingen aan de andere kant van de grens, toch weer zijn gewone loop in het geïmproviseerde tentenkamp. Van oude blikjes wordt een speelgoedvrachtauto gemaakt, met behulp van wasknijpers en garen een soort flipperkast. Er wordt op het land van een barse boer gewerkt, jongeren raken verliefd op elkaar en vrouwen zoeken elkaars toekomst in koffiekopjes. Net als thuis. Bijna dan.
Gedurende een jaar bivakkeerde de Nederlandse filmmaker Leonard Retel Helmrich met de door hem getrainde Syrische cameravrouw Ramia Suleiman regelmatig te midden van de bewoners. Met zijn typische single shot-cameravoering, waarbij hij vloeiend de activiteiten voor zijn lens probeert te volgen, komt hij heel dicht bij hen en verstoort hij (blijkbaar) toch niet de situatie die hij filmt. Het resultaat is een intieme kijk binnen een gemeenschap van ontheemden, die nog altijd, wellicht tegen beter weten in, blijft hopen op een terugkeer naar huis.
Als Abu Husseins getroebleerde zoon Maher bijvoorbeeld bij de vader van het meisje Batoul om haar hand komt vragen, wijst hij dat in eerste instantie resoluut af. ‘Vergeet haar.’ Als de jongen echter blijft aandringen, geeft de man toch wat toe. ‘Geen woord erover voordat we terug zijn in Syrië.’
Tijdens de montage van The Long Season kreeg regisseur Leonard Retel Helmrich een hartstilstand. Daarna heeft hij wekenlang in coma gelegen. De film, die vorig jaar de award voor beste Nederlandse documentaire won op het IDFA, is afgerond door Ramia Suleiman en producent Pieter van Huystee.
Enkele maanden geleden is Retel Helmrich, die allerlei internationale prijzen won voor zijn Indonesische documentairetrilogie De Stand Van De Zon, Maan en Sterren, benoemd tot Ridder in de Orde van de Nederlandse Leeuw. Hij is nog altijd aan het revalideren.
2. Bellingcat - Truth In A Post-Truth World (dinsdag, om 20.25 uur, op NPO2)
Als idealistische beelddetectives struinen de leden van het internationale collectief Bellingcat vrijwillig het internet af. Vanuit hun huiskamers in pak ‘m beet Leicester, Berlijn en Helsinki belanden de burgerjournalisten zo in alle uithoeken van het wereldwijde web, op zoek naar de waarheid en niets dan de waarheid. Met behulp van online foto’s, kaartjes en video’s en eigen onderzoek deduceerden ze bijvoorbeeld wat er precies is gebeurd met vlucht MH17. Daarmee lieten Bellingcat-oprichter Eliot Higgins en zijn getrouwen het officiële onderzoek, de reguliere journalistiek en ene Vladimir Poetin zijn hielen zien.
Een gemiddelde wereldburger krijgt per dag meer beelden te verwerken dan een mens in de middeleeuwen tijdens zijn hele leven. Die beelden verrijken ons leven, zorgen voor begrip van de wereld en leveren bewijsmateriaal van mogelijke misstanden, maar ze kunnen net zo gemakkelijk worden gebruikt om de waarheid te versluieren of zelfs te verminken. Dat is het speelveld van Bellingcat - Truth In A Post-Truth World (83 min.), een fascinerende film van Hans Pool over een groepje onverschrokken frontsoldaten in de voortdurende oorlog om de waarheid.
Waar leiders als Poetin, Kim Jong-Un en Trump stelselmatig het vertrouwen in de media proberen te ondermijnen, en daarmee wereldwijd democratieën verzwakken, zweren zij ouderwets bij de feiten. Daarvoor verlaten ze zich wel op nieuwerwetse middelen. Zo demonstreert de Nederlander Christiaan Triebert, die voor zijn werk al de European Press Prize won, bijvoorbeeld hoe hij ontdekte dat een verwoestende autobom in Irak, waarover nieuwsmedia in de hele wereld hadden bericht, in werkelijkheid volledig in scène was gezet. Een ontluisterende conclusie, die voor je ogen nog eens ondubbelzinnig wordt aangetoond.
Pool maakt het urgente werk van Bellingcat met indringende voorbeelden uit onder anderen Charlottesville en Raqqa uitstekend inzichtelijk en laat dit door media-onderzoeker Jay Rosen van de University Of New York, Alexa Koenig van het Center For Human Rights en Harvard-professor Claire Wardle bovendien in zijn maatschappelijke context plaatsen. Het resultaat is een belangrijke film over het politieke tijdsgewricht waarin we leven en hoe de waarheid daarin voortdurend onder druk staat en wellicht tóch kan overleven. Met mogelijk een voortrekkersrol voor Bellingcat, een organisatie die de mogelijkheden van deze tijd in elk geval ten volle benut.
3. Trapped In The City Of A Thousand Mountains (dinsdag, om 23.00 uur, op NPO2)
‘China is niet vrij’, roept een groepje opgeschoten jongeren stoer naar de camera. ‘Maar hiphop kan dat veranderen.’ Heel even denk je dat ze het zelf geloven. Als de Chinese rappers in de korte documentaire Trapped In The City Of A Thousand Mountains (23 min.) wat serieuzer worden bevraagd, schetsen ze echter een subtieler beeld: ’In China weet je nooit precies wat er verboden is. Dat is een hele slimme tactiek; het maakt iedereen nog voorzichtiger.’
De onlangs aangescherpte regels van de Chinese autoriteiten, die netjes in openbare gelegenheden worden omgeroepen, laten aan duidelijkheid evenwel niets te wensen over. Als je je hebt afgekeerd van de partij mag je niet meer in het openbaar spreken, klinkt het dreigend. Net als figuren met een dubieuze reputatie. Smakeloze of vulgaire optreden mogen ook niet meer. Improvisatie is niet toegestaan. En de subcultuur van hiphop en tatoeages wordt op geen enkele manier meer gepromoot.
Zo probeert de overheid een ontluikende jeugdcultuur de kop in te drukken. Met die Chinese hiphop moest het maar eens afgelopen zijn, hebben de partijbonzen binnenskamers, ongetwijfeld opvallend eensgezind, besloten. De betrokken jongeren, met inderdaad kekke tattoos, proberen intussen hun weg te vinden binnen het labyrint van do's en don't dat rondom hen wordt opgetrokken. Ze laten zich vooralsnog in elk geval niet de mond snoeren.
David Verbeek volgt hen in nachtelijk Chongqing dat in deze gestileerde film, die is genomineerd voor de IDFA Award voor beste korte documentaire, oogt als een futuristische metropool. Het zinnenprikkelende geluidsdecor dat de regisseur daaraan toevoegt versterkt de vervreemdende kijkervaring nog eens. Chongqing, gelegen aan de rivier de Yangtze, wordt een overweldigende stad, waarin staatstoezicht aan de orde van de dag is. Het ideale toneel voor een vitale muziekscene, die zich vanuit de underground naar boven probeert te worstelen.
4. Sylvana, Demon Of Diva (woensdag, om 20.25 uur, op NPO2)
Als je van nature sympathie voelt voor de underdog, dan schaar je je tijdens de documentaire Sylvana, Demon Of Diva (90 min.) vrijwel automatisch aan de zijde van de hoofdpersoon, die regelmatig de lelijkste kant van Nederland krijgt te zien. Niet dat Sylvana Simons als persoon ook maar iets van een underdog heeft. Haar jarenlange ervaring in de media heeft haar bepaald geen windeieren gelegd. In interviews, debatten en confrontaties met tegenstanders zorgt ze er wel voor dat ze haar zegje kan doen en houdt ze zich ogenschijnlijk moeiteloos staande.
Ook als er keihard op de vrouw wordt gespeeld. Als de één of andere mentale holbewoner haar op straat bijvoorbeeld ‘daar ga je toch niet op stemmen, op die aap?’ naroept, verblikt of verbloost Simons nauwelijks. In de aanloop naar de gemeenteraadsverkiezingen van eerder dit jaar, waaraan ze met haar partij Amsterdam BIJ1 deelnam, lijkt ze als een vis in het water. Geboren om de degens te kruisen in de publieke arena, ook al gaat haar dat, getuige deze boeiende campagnedocumentaire van Ingeborg Jansen, soms niet in de koude kleren zitten.
Naarmate de verkiezingsdag dichterbij komt, beginnen campagnestress en vermoeidheid toch vat te krijgen op de ongenaakbare aspirant-politica. Wanneer ze in discussie gaat met een ogenschijnlijk toch best redelijk lid van D66, dat haar aanspreekt op haar ‘tone of voice’, lijkt ze elk ogenblik haar geduld te kunnen verliezen. En in de allerlaatste campagnedagen attaqueert Simons eerst een journalist van de plaatselijke omroep AT5, die het waagde om haar te onderbreken tijdens een interview, en roept ze later hardhandig een jongen tot de orde, die haar agressief zou hebben aangekeken. Als dat al zo was, krijgt hij in elk geval een ongenadig koekje van eigen deeg.
Het zijn de spaarzame momenten in deze documentaire waarop Sylvana Simons, die volgens eigen zeggen slechts zelden het achterste van haar tong laat zien, zichzelf heel even verliest. Hoewel we meekijken bij persoonlijke sessies met haar therapeut, als ze haar verjaardag viert en tijdens een behandeling bij de tandarts, lijkt ze de regie nooit helemaal uit handen te geven. De filmmaker laat dat zo. Jansen registreert en kiest ervoor om de confrontatie niet aan te gaan. Sylvana in de vechtstand kennen we natuurlijk ook al. Maar wat beweegt de vrouw daarachter?
Sylvana’s idealen krijgen ruim baan in deze campagnefilm, die slechts mondjesmaat toekomt aan de persoon achter de publieke figuur. Ook omdat Simons, vanwege begrijpelijke redenen (denk bijvoorbeeld aan de drie kwaadaardige zwarte Pieten met camera die bij haar voor de deur stonden), de filmcrew niet onbeperkt toegang lijkt te hebben gegeven tot haar privéleven. Haar kinderen hadden bijvoorbeeld een mooi inkijkje kunnen geven bij de vrouw en moeder achter het omstreden fenomeen, maar die blijven helaas buiten beeld. Het feit dat haar naasten ontbreken versterkt overigens het beeld van de eenzame strijder Sylvana, een vrouw met een missie.
Want ondanks al die politieke medestanders draait die hele gemeenteraadscampagne uiteindelijk maar om één enkele persoon. Hoewel Sylvana, Demon Of Diva dus geen nieuw licht werpt op de hoofdpersoon en haar diepste drijfveren als mens, brengt de film wel helder in kaart binnen welke maatschappelijke mijnenveld de politica Sylvana zich voortdurend beweegt en wat zij allemaal krijgt te verduren terwijl ze opkomt voor haar idealen.
5. O Amor É Único (woensdag, om 23.00 uur, op NPO2)
’De dokter zegt dat ik niet de rest van mijn leven alleen moet blijven’, zegt Dona Alva stellig. ’Ben je niet te oud voor een nieuwe liefde, mam?’ wil haar zoon weten. Maar zijn hoogbejaarde moeder wil van geen wijken weten. ‘Jij weet niets van mijn leven! Niemand weet mijn leeftijd. Alleen God.’ Volgens de ‘machovrouw’ Alva, woonachtig op een Braziliaanse heuvel, is ze pas 76. Toen ze op haar veertiende moest trouwen, heeft haar vader noodgedwongen een verkeerde leeftijd doorgegeven.
Dat is uiteindelijk geen héél gelukkig huwelijk geworden, zo wordt al snel duidelijk in O Amor É Único (50 min.), een aandoenlijke documentaire van Marina Meijer. Dona Alva’s echtgenoot Laerte is enkele maanden eerder overleden. Tijd dus voor een tweede leven, in het dorpje onderaan de heuvel en liefst ook met een nieuwe liefde. Die als het even kan net zo overrompelend is als de enige keer dat ze echt verliefd is geweest. Als elfjarig meisje viel Alva ooit als een blok voor een jongen die naar het leger vertrok. Hij kwam nooit meer terug.
Al snel weet Dona Alva het zeker: dat is hem, de nijvere klusjesman Marquinhos. Hij is alleen zeker veertig jaar jonger. Hoe gaat de oudere vrouw, die zienderogen het meisje in zichzelf herontdekt, zo’n jonge vent verleiden? Of verzoent ze zich met het gegeven dat haar beste jaren waarschijnlijk achter haar liggen? O Amor É Único (vrij vertaald: elke liefde is uniek) volgt de rijpe femme fatale bij haar terugkeer op het liefdespad. Elke scène is doordrenkt van melancholie over wat het leven was, is en had kunnen zijn, waardoor de film aanvoelt als één van de bitterzoete ballades, die Alva's muzikale dorpsgenoot Zé bij elke feestelijke gelegenheid ten gehore brengt.
6. But Now Is Perfect (donderdag, 20.25 uur, op NPO2)
In Riace kun je betalen met Charlie Chaplin-biljetten, Che Guevara-geld of Martin Luther King-flappen. Tenminste als je een immigrant bent en al een tijd zit te wachten op geld van de Italiaanse overheid. Het is een idee van burgemeester Domenico Lucano, die ervoor zorgde dat de nieuwkomers in zijn dorp in elk geval in hun eerste levensbehoeften konden voorzien. Zonder de gastvrijheid van Lucano, eerder al te zien in de documentaire It Will Be Chaos en een aflevering van Tegenlicht, hadden we nog nooit gehoord van het dorp in de Zuid-Italiaanse regio Calabrië.
Riace is tevens het toneel van But Now Is Perfect (55 min.), de nieuwe film van Carin Goeijers die op het IDFA in première gaat en in competitie is voor de prijs voor beste middellange Nederlandse documentaire. Het Italiaanse dorp, dat een reputatie verwierf als veilige thuishaven voor vluchtelingen en zo de vergrijzing en krimp van het eigen dorp een halt toeriep, ligt alweer enige tijd onder vuur. Net als de burgervader zelf, die ervan wordt beschuldigd dat hij niet zorgvuldig is omgegaan met overheidsgeld. De Italiaanse regering probeert ondertussen Lucano's droomproject te ontmantelen.
Deze documentaire tekent de menselijke gevolgen daarvan op in de kleine dorpsgemeenschap, waarbinnen oude en nieuwe Italianen samen proberen te leven. Goeijers richt haar aandacht in het bijzonder op de Nigeriaanse vrouw Becky Moses. Ze woont al enkele jaren in Riace en lijkt behoorlijk ingeburgerd, maar moet verplicht vertrekken naar een opvangkamp, elders in de regio. Daar loopt het niet goed met haar af, een dramatische gebeurtenis die de filmmaakster inleidt met een symbolische zwarte kat die door de straten van het dorp zwerft.
Moses laat een flinke schoenencollectie en nog wat andere spullen achter. In de openingsscène van deze documentaire, die wat mij betreft soms wat dichter bij het tragische levensverhaal van de hoofdpersoon had mogen blijven, toont een bevriende dorpsgenoot ze mismoedig aan de camera. Het zijn de restanten van een in de knop gebroken leven - en daarmee ook van een idealistisch experiment, dat rigoureus de nek dreigt te worden omgedraaid.
7. De klassieker: Mein Liebster Feind (YouTube)
Ze veroordeelden zichzelf tot elkaar. Werner Herzog en Klaus Kinski, de regisseur en zijn muze. Twee metershoge ego’s die elkaar over de hoogste toppen trokken en door de diepste dalen sleurden. Voor grote kunst was werkelijk alles geoorloofd. Samen maakten de Duitse geweldenaars vijf speelfilms, met Fitzcarraldo uit 1982 als absoluut hoogtepunt. Over een man die (bijna) net zo bezeten is als Herzog en Kinski zelf.
Het loodzware opnameproces van die film, waarbij Herzog niet alleen met Kinski maar ook met Murphy en zijn vermaledijde wet van doen kreeg, werd door regisseur Les Blank vereeuwigd in de making of-documentaire Burden Of Dreams. Herzog en zijn crew raken verzeild in een grensoorlog tussen Peru en Ecuador, krijgen te maken met weerbarstige natuurpracht en, oh ja, moeten ook nog een gigantische boot over een berg zien te slepen. Tot overmaat van ramp wordt hoofdrolspeler Jason Robards ziek. Hij moet, net als zijn beoogde sidekick Mick Jagger, afhaken. ’Ik leef mijn leven of beëindig mijn leven met dit project’, zet Herzog tijdens de opnames zijn hakken ferm in het zand.
Enter de helblonde ridder in het witte pak: Klaus Kinski. Volgens eigen zeggen - tenminste in de versie van sein Freund Werner - wist Klaus altijd al dat Hij de enige echte Fitzcarraldo was. Als een goedlachse redder in nood arriveert hij in de afgelegen Zuid-Amerikaanse jungle die Herzog in een optimistische bui heeft uitgezocht voor zijn film. En waar Klaus komt, komen problemen. Toch? Het is echter vooral de gekte van Herzog zelf die Les Blanks observerende documentaire domineert. Hij jaagt zijn eigen droom na. Ten koste van alles en iedereen. Vier jaar lang. Het neurotische gedrag van de acteur valt daarbij volledig in het niet.
Na Kinskis dood in 1991 schetste Herzog in 1999 in de documentaire Mein Liebster Feind (95 min.), evenwel een heel ander beeld van het enfant terrible Klaus Kinski - en daarmee en passant ook van zichzelf. Want Werner Herzog is natuurlijk een man die zichzelf héél erg graag hoort praten. Dat hebben vrijwel al zijn documentaires met elkaar gemeen. In deze ode aan zijn geliefde Nemesis bezondigt hij zich nu eens niet aan Engels met een Duitse tongval, maar houdt hij het bij zijn moedertaal. De regisseur is nochtans erg lang van stof, ook als hij andere medewerkers aan zijn films over Kinski interviewt, en zit de voortgang van de docu soms in de weg. Hij heeft wel oorspronkelijke gedachten.
Erg positief is Herzog verder niet over zijn favoriete leading man. Een egomaniak was het, die bij het minste of geringste gigantisch kon uitvallen. Buiten elke proportie. Dat laat hij ook met liefde en plezier zien. Bijvoorbeeld als Klaus Kinski tijdens de opnames voor Fitzcarraldo een wezenloze woedeaanval krijgt en een lid van de filmcrew helemaal stijf scheldt omdat het eten niet te vreten zou zijn. Die scène heeft Burden Of Dreams vreemd genoeg niet gehaald. Naderhand hebben enkele indiaanse figuranten hem nog aangeboden om Kinski van kant te maken, beweert Herzog. De filmmaker liep volgens eigen zeggen zelf ook een tijdje met moordplannen rond, bekent hij in deze intrigerende documentaire. Of hij daarmee de onbetwiste waarheid vertelt of op zijn eigen verknipte wijze aan mythevorming doet? Wie zal het zeggen?
En is Mein Liebster Feind een eerbetoon of juist een afrekening? Beide waarschijnlijk. In zijn autobiografie had Kinski op zijn beurt ook weinig positiefs te melden over Herzog (die nu beweert dat hij de acteur daarvoor hoogstpersoonlijk enkele scheldwoorden heeft ingefluisterd). Uiteindelijk, hun gezamenlijke werk overziend, overheerst echter een zekere mildheid. Elke grijze haar op mijn hoofd noem ik Kinski, vertelt Herzog tijdens een gesprek met zijn voormalige cameraman. De filmmaker lacht erbij. Ondanks alles mist hij zijn dierbare vijand...
Tot besluit...
Tot zover de DocUpdate van deze week. Deze week biedt voor de liefhebber echter nog véél meer kijkvoer.
Zo is op npo.nl bijvoorbeeld de documentaire Joost Zwagerman: Voor Alles Bang Geweest van Coen Verbraak te bekijken, die gisteravond werd uitgezonden op NPO2. Boeiend en vermakelijk - men neme bijvoorbeeld Zwagermans vete met Michaël Zeeman - maar ook erg praterig. En écht de complete hoofdstedelijke incrowd draaft op. Je zou bijna gaan denken dat Matthijs, Bart, Peter, Jessica, Ronald, Thom en the likes of them de afgelopen dertig jaar gezamenlijk hebben doorgebracht in hetzelfde (literaire) café.
Vanavond, rond elf uur, herhaalt NPO2 bovendien A Strange Love Affair With Ego, een zoektocht van Ester Gould naar de grens tussen gezond en ongezond narcisme en daarmee ook naar haar overleden zus Rowan.
Morgennacht zendt NPO2 daarnaast, vanaf ongeveer half twaalf, nog een vijftal korte docu's uit onder de noemer Het Beste van 2Doc Kort: Dansend Teheran, Angelo En De Bommen, Een Koffie Voor Een Miljoen, Nieuwe Grenzen, Oude Wonden en Leven Zonder Water.
En woensdag wordt Genocide In Twente op NPO3 uitgezonden, een film van de hogeschoolstudente Shayno Numansen over de zogenaamde Aramese volkerenmoord in 1915, die haar eigen grootvader als één van de weinigen overleefde. Een artikel over hetzelfde thema veroorzaakte eerder commotie op haar opleiding.
Zondag vertoont Canvas Back To The Taj Mahal Hotel. Over deze documentaire, die volgende week wordt uitgezonden door NPO2 en dan ook een plek krijgt in deze nieuwsbrief, kun je hier alvast lezen.
Zonder tegenbericht verschijnt er overigens elke week een DocUpdate. Als je desondanks geen nieuwsbrief hebt ontvangen (bijvoorbeeld omdat je spamfilter hem heeft onderschept), kun je altijd terecht bij het chronologische overzicht van alle nieuwsbrieven. Daar kun je ook de nieuwste DocUpdate vinden.
En mocht je inspiratie of achtergrondinformatie kunnen gebruiken, kijk dan op de DocUpdate-website, waarop ruim 400 documentaires, met kijklinks, zijn te vinden. Je kunt zoeken op titel, maker, thema en trefwoord.
Er is zelfs een aparte categorie (IDFA 2018) voor films die dit jaar op het documentairefestival zijn te zien. Neem zo nu en dan eens een kijkje, want ik voeg regelmatig een nieuwe film toe.
Volgende week in De DocUpdate nemen we langzaam afscheid van het IDFA met enkele toppers van vorig jaar, die nu eindelijk doordringen tot de beeldbuizen in de huiskamer: Doof Kind en, jawel, Back In The Taj Mahal Hotel. En een docuserie over, jawel, honden.
Gegroet,
PS
Gisteravond is een docuserie gestart over de affaire van de Amerikaanse president Bill Clinton en de stagiaire Monica Lewinski, waarover hij ooit zei: 'I did not have sexual relations with that woman.' En Monica participeert ook in The Clinton Affair. Bill vast niet.