De DocUpdate (20 november 2017)
1. Pilotenmasker (vanavond, 20.20 uur, op NPO2)
Owen blaast op zijn oranje fluit. Hij wil die tunnel niet in. En papa en mama vinden dat hij er wel in moet. Alleen even een foto maken. Ze beloven een kadootje. Owen gaat uiteindelijk overstag. Hij houdt zijn knuffel stevig vast. Op de achtergrond klinkt Kinderen Voor Kinderen. Raar Maar Waar.
De openingsscène van Simonka de Jongs aangrijpende film Pilotenmasker (94 min.) is een voorbode van wat de kijker nog te wachten staat: kleuters met ‘gemene celletjes’ in hun lichaam, die noodgedwongen worden blootgesteld aan ingrijpende medische onderzoeken en behandelingen. Normale kinderen die verzeild zijn geraakt in volstrekt abnormale situaties.
In de allerbeste ‘direct cinema’-traditie, zonder interviews en met een camera die intiem de (rauwe) werkelijkheid registreert, worden de gebeurtenissen op de afdeling kinderoncologie van het Prinses Máxima Centrum in Utrecht vereeuwigd. De focus ligt daarbij volledig op de kinderen. Ouders, verpleegkundigen en doktoren blijven vaak helemaal buiten beeld of figureren aan de rand van het frame.
Simonka de Jong, kleindochter van de bekende historicus Loe (over wie ze ook een film maakte), verplaatst zich af en toe ook letterlijk in het perspectief van de kinderen en geeft hen een camera in de hand, zodat ze hun eigen belevingswereld kunnen vastleggen. Onderwijl blijven de medici voor hen vechten met hun ziekte.
Laat Het Los, zingt een schattig meisje tegen het einde van Pilotenmasker hartstochtelijk mee met Elsa van de Disney-film Frozen, die ze voor zich ziet op een mobiele telefoon. 'Laat het gahaaan!' En haar directe omgeving heeft het even te kwaad.
Het is de opmaat naar de indrukwekkende slotscène van deze afwisselend pijnlijke, vertederende en hartverscheurende film, die terecht kans maakt om te worden uitgeroepen tot beste Nederlandse documentaire tijdens het IDFA.
2. Jim & Andy: The Great Beyond - Featuring A Very Special, Contractually Obligated Mention Of Tony Clifton (Netflix)
Met de speelfilm Man On The Moon uit 1999 presteerden enkele grootheden uit het metier op de top van hun kunnen. Had topregisseur Milos Forman zijn oude dag bijvoorbeeld beter kunnen beginnen dan met deze ontroerende film? Schreef de Amerikaanse band R.E.M. in zijn lange carrière een mooier liedje dan de melancholieke titeltrack? En was de Amerikaanse komiek Jim Carrey ooit beter op dreef als serieus acteur?
Carrey verloor zich tijdens de opnames volledig in zijn personage, de dwarse comedian Andy Kaufman en diens helemaal onmogelijke alter ego Tony Clifton. Ook als de camera’s niet draaiden bleef hij op de filmset volledig ‘in character’ alles en iedereen ontregelen. Waaronder zichzelf. Vóóral zichzelf, zou je kunnen zeggen.
‘Ging ik te ver?’, vraagt hij zich nu af voor de camera van Chris Smith. De ronduit fascinerende documentaire Jim & Andy: The Great Beyond - Featuring A Very Special, Contractually Obligated Mention Of Tony Clifton (93 min.) wordt volledig verteld vanuit het point of view van Jim Carrey. Via Andy Kaufman (her)ontdekt hij zichzelf.
Hij krijgt die kans letterlijk. Voor Man Of The Moon werd een zogenaamde Electronic Press Kit gemaakt, die nooit is uitgebracht. De filmmaatschappij wilde destijds niet dat mensen door het filmpje 'Andy Lives' zouden gaan denken dat Carrey 'een asshole' was - of dat ze, ook niet onlogisch, aan zijn geestelijke vermogens zouden gaan twijfelen.
Het is bijna eng om te zien hoe Jim in die achter de schermen-beelden Andy wordt. Leven en kunst zijn volledig met elkaar verknoopt geraakt. Hoe kom je daar weer gezond uit? De openhartige acteur zelf verwoordt het nu vrij simpel: hij had vakantie van Jim Carrey. Naderhand wachtte gewoon weer zijn eigen leven, met al z'n gebruikelijke tekortkomingen en frustraties.
3. Piet Is Weg (dinsdag, 20.25 uur, op NPO2)
Was het een ongeluk? Moord? Zelfdoding? Of toch een (geslaagde) poging om een geheel nieuw leven op te bouwen? Piet Beentjes verdween in 1987 tijdens een bezoek aan Texel. Sindsdien werd er nooit meer iets vernomen van de 28-jarige man uit Heemskerk, die in verwarde toestand op het Waddeneiland aankwam.
Dertig jaar later praat Jaap van Hoewijk met zijn zus Toos, familieleden, buurtgenoten, collega's en direct betrokkenen over Beentjes' leven en reconstrueert hij de gebeurtenissen in de dagen voor en na zijn plotselinge verdwijning. Piet Is Weg (64 min.) is geen zoektocht die tot een sluitend antwoord moet leiden, maar een exploratie van zijn leven en motieven.
Voor Toos Beentjes is de verdwijning drie decennia na dato nog altijd actueel. Met geboortekaartjes, kinderfoto's en schoolrapporten ('bewijs dat Piet bestaan heeft') brengt ze haar broer weer tot leven en blijft ze zoeken naar antwoorden. Worstelde hij met zijn homoseksualiteit of onverwerkt familieleed? Liep hij tegen de verkeerde mensen aan? Of was wat er gebeurde 'gewoon' stom toeval?
De documentaire Piet Is Weg, die eveneens in competitie is om tijdens het IDFA te worden gekozen tot beste Nederlandse film, is een intrigerende ontdekkingstocht, waarin vragen worden opgeworpen die soms niet (kunnen) worden beantwoord en die Van Hoewijk tevens naar onverwachte uithoeken van het verhaal brengt.
De geïnterviewden zitten intussen midden in beeld en spreken recht in de camera, alsof ze verantwoording afleggen aan de kijker. Wat zou er volgens hen gebeurd kunnen zijn met Piet? En hoe onmogelijk is het dat die vraag waarschijnlijk nooit definitief kan worden beantwoord?
Regisseur Jaap van Hoewijk heeft in zijn omvangrijke oeuvre al regelmatig aandacht besteed aan de schaduwzijden van het leven. In Kill Your Darling onderzocht hij bijvoorbeeld de cold case-moord op het Amerikaanse model Melissa Halstead in 1990 in Rotterdam.
Killing Time belicht, aan de vooravond van de executie van Elroy Chester in het Texaanse Huntsville, de moord waarvan de 43-jarige Amerikaan wordt verdacht. Van Hoewijk spreekt zowel met familie van de verdachte als met verwanten van het slachtoffer.
4. Chasing Trane (Netflix)
Halverwege de jaren vijftig lijkt zijn kostje gekocht. John Coltrane heeft een plek bemachtigd in de band van jazzlegende Miles Davis. De wereld ligt open voor de Amerikaanse stersaxofonist. Net als veel andere grootheden uit zijn metier heeft hij echter één probleem: die godvergeten naald. Eerder werd hij al eens door Dizzy Gillespie ontslagen vanwege drugsgebruik.
Coltrane heeft geen keuze, zo realiseert hij zich. Hij moet afkicken en gaat dus 'cold turkey', waarna hij zonder die eeuwige aap op zijn rug z'n loopbaan vervolgt. 'Trane' komt terecht bij alweer een jazzicoon (Thelonious Monk), start een solocarrière en mag later zowaar terugkeren bij Davis om het legendarische album Kind Of Blue op te nemen. Hij is terug van eigenlijk nooit weggeweest. Op weg naar muziek waarin hij ziel en zaligheid kan leggen, vereeuwigd op de langspeler A Love Supreme.
Chasing Trane (84 min.) van John Scheinfeld is een liefdevol portret van de ongrijpbare saxofonist, waarbij acteur Denzel Washington een stem geeft aan Coltrane zelf, met teksten uit interviews en liner notes. Hij wordt in de rug gedekt door een keur aan Amerikaanse prominenten; zijn jazzcollega’s Sonny Rollins en Jimmy Heath, de Afro-Amerikaanse intellectueel Cornel West, amateursaxofonist (en o ja, oud-president) Bill Clinton en popmuzikanten zoals Carlos Santana, Common en John Densmore (The Doors).
Hun verhalen en bespiegelingen, gepaard aan Coltranes weldadige muziek en fraaie archiefbeelden van de man in topvorm, schetsen een gloedvol beeld van de rasmuzikant, die op veertigjarige leeftijd overleed en in 1992 postuum een Grammy Lifetime Achievement Award kreeg.
5. Independent Boy (dinsdag, 23.00 uur, op NPO2)
Hij had gewoon een schop onder zijn hol nodig. Metin Fennema, de hoofdpersoon van de documentaire Independent Boy (56 min.) die zijn vriend Vincent Boy Kars over hem maakte. Metin, een wat schlemielige jongen met snor, bloempotkapsel en een petje - een typetje bijna - moet nodig het huis uit en zou eindelijk ook eens wat met zijn muziek moeten doen.
Zijn moeder heeft daar weinig vertrouwen in, zo laat ze hem bij aanvang van de film weten. En dus neemt Kars voor een maand de regie over in het leven van zijn vriend. Morgen staat er een busje voor de deur, meldt hij de verbouwereerde Metin en zijn moeder. Hij gaat op zichzelf wonen. Wat de rest van het experiment gaat brengen, weet dan nog niemand.
In hoeverre is het leven maakbaar, vragen Kars en Fennema zich intussen af. En zou je dat eigenlijk moeten willen? Het zijn serieuze vragen die tijdens deze lekker wringende film, waarbij je je voortdurend afvraagt wat er spontaan is vastgelegd en wat er speciaal voor de camera is geënsceneerd, gaandeweg van een plausibel antwoord worden voorzien.
Het experiment is dan allang zijn spannende beginfase voorbij, waardoor ook filmmaker Vincent Boy Kars zelf - hoe kan het ook anders? - met de billen bloot moet.
Over blote billen gesproken: het prille oeuvre van de twintiger Kars staat er bol van. Zo regisseerde hij bijvoorbeeld al My First Porn Film en volgde hij de Rotterdamse meisjes Sophie en Helene die hun eigen sekslijn starten.
Hij is bovendien de man achter Vieze Film, een driedelige documentaireserie waarin Kars drie filmmakers volgt die voor het eerst een pornofilm maken.
6. Alicia (woensdag, 20.20 uur, op NPO2)
Ze gaat haar hondje van de hand doen via Marktplaats, vertelt Alicia’s moeder. Het is een keilief beestje hoor, maar het heeft een slechte start gemaakt en daar heeft zij het geduld niet voor. Alicia, na haar geboorte uit huis geplaatst, staat erbij. Het negenjarige meisje is een dagje thuis om haar verjaardag te vieren en gaat later weer gewoon terug naar het kindertehuis.
In de aangrijpende fly on the wall-documentaire Alicia (90 min.) volgt Maasja Ooms gedurende drie jaar het verweesde negenjarige kind dat op haar vijfde, na de dood van haar pleegvader bij wie ze enkele jaren heeft gewoond, in een kindertehuis is beland. In de Maashorst in het Brabantse Reek lijkt ze wel op haar plek. 'Niemand vindt mij lief’, staat er niettemin te lezen in de rapportage van het tehuis. ‘Ik kan er net zo goed niet zijn.’
Gaandeweg gaat het steeds minder goed met de stevig puberende Alicia, die niet meer blijkt te handhaven in Reek en daarna een rondgang door de Nederlandse jeugdzorg moet maken. Intussen probeert ze de relatie met haar moeder, die ook weer haar eigen verhaal blijkt te hebben, in stand te houden. Als kijker zie je het met een kolossale steen in je maag aan. Zijn kwetsbare meisjes zoals Alicia dan nergens op hun plek?
Alicia is zo'n film die je heimelijk blijft achtervolgen en op onverwachte momenten plotseling toeslaat. Als je willekeurige tienermeisjes ziet, als je leest over het belang van hechting in de jongste jeugdjaren of als je, gewoon, heel gewoon, even naar je eigen kinderen kijkt.
7. De klassieker: Boudewijn Büch - Verdwaald Tussen Feit & Fictie / De Dichter, De Dodo En Het Demasqué (donderdag, 23.45 uur op NPO2 / 2doc)
Hij heeft zich wat mij betreft onsterfelijk gemaakt, schrijver/televisiepersoonlijkheid Boudewijn Büch, met zijn messcherpe aanklacht tegen de publiek beleefde rouw na de moord op Pim Fortuyn in 2002: 'De dood dient dood te blijven: stil, verdrietig en ongelooflijk doodstil.'
Enkele maanden later overleed Büch zelf, op 53-jarige leeftijd. Zoals hij zelf al had aangekondigd: hij kon niet meer leven met Het Carnaval Der Rouwenden. Na Büchs dood bleven de raadselen over zijn leven, die inmiddels de grondstof hebben gevormd voor de biografie Boud en twee documentaires.
In Boudewijn Büch - De Dichter, De Dodo En Het Demasqué (52 min.) uit 2008 probeert Coen Verbraak samen met intimi en prominenten, zoals Diederik van Vleuten, Gerrit Komrij en Maarten 't Hart, de 'trieste ADHD-dichter' (Harry de Winter), 'dancing clown' (vriendin Loan Son) en 'een raar, dik, klein presentatortje uit Holland' (Büch zelf) te duiden.
Centrale thema daarin is de fascinerende manier waarop hij in zijn verhalen, zowel zijn beweringen tegenover vrienden als de gebeurtenissen die uiteindelijk in romanvorm werden gegoten, omgaat met de (on)waarheid. 'Het verzonnen leven', zoals Adriaan van Dis dit noemt. Of 'het personage Boudewijn Büch', met zijn eigen breed uitgemeten fascinaties. Voor Mick Jagger, Goethe en blonde jongetjes bijvoorbeeld.
Die verhalen - waar, flink aangedikt of geheel verzonnen - domineren ook Boudewijn Büch - Verdwaald Tussen Feit & Fictie (56 min.) uit 2016. Deze spannende film van Leo de Boer, die donderdag wordt herhaald in Het Uur Van De Wolf, voert zijn biografe Eva Rovers op als verteller. Zij doorzocht Büchs persoonlijke archieven en diepte daaruit ook allerlei persoonlijke geschriften op, die worden voorgelezen door mensen uit zijn directe omgeving.
Waar Verbraak via Büchs werk en carrière stiekem bij hem naar binnen probeert te sluipen, richt De Boer zich vrijwel volledig op Boudewijns innerlijke leven. Tezamen schetsen de twee documentaires een indringend portret van een kleurrijke, gecompliceerde en tragische figuur, die blijkbaar niet met de naakte waarheid kon of wilde leven.
Tot besluit...
Dat was 'm weer voor deze week. In de komende edities van De DocUpdate probeer ik me weer te beperken tot (maximaal) vijf documentaires. Beloofd! Intussen spuug ik tussen twee vingers door op de grond (en houd stiekem de vingers van mijn andere hand gekruist achter mijn rug).
Komende week in elk geval aandacht voor een egodocu over de oorlog in het voormalige Joegoslavië en Radioheads ultieme tourfilm Meeting People Is Easy.
Mocht je interesse hebben in documentaires die eerder zijn besproken in De DocUpdate, check dan hier het alfabetische overzicht.
Gegroet,
Helmut
PS
De eerste berichten over het IDFA druppelen binnen. Ik heb zelf al fijne docu’s gezien over de Griekse neo-nazi partij Gouden Dageraad (Golden Dawn Girls) en een Palestijns jongetje dat leeft in een Israëlisch ziekenhuis (Muhi - Generally Temporary). In de komende dagen ga ik in elk geval nog openingsfilm Amal en de wielerdocu Time Trial bekijken. Tip me gerust als je andere bijzondere documentaires hebt gezien.