De DocUpdate (22 april 2019)
1. Homecoming: A Film By Beyoncé (Netflix)
Is Homecoming: A Film By Beyoncé (137 min.) een documentaire? Dat lijkt me een definitiekwestie. Als klassiekers zoals The Last Waltz (The Band) en Stop Making Sense (Talking Heads) tot het genre worden gerekend, dan dient dat ook te gelden voor deze dampende concertfilm van de Amerikaanse zangeres Beyoncé Knowles-Carter.
De hoofdmoot van de film wordt gevormd door de twee shows die de flamboyante superster gaf op het Amerikaanse Coachella-festival in 2018, waar ze de eerste zwarte vrouwelijke hoofdact uit de historie was. 'Beychella' is een groots opgezet, zorgvuldig gechoreografeerd en met veel bravoure uitgeserveerd spektakelstuk, waarmee Beyoncé zich nadrukkelijk plaatst in de muzikale en culturele historie van zwart Amerika, van de zwarte vrouwen in het bijzonder. De docu is niet voor niets gelardeerd met verwijzingen naar Afro-Amerikaanse iconen als Nina Simone, Audre Lorde en Alice Walker.
Een ander hoofdbestanddeel van de film is daarmee nauw verbonden: hoe een willekeurig zwarte moeder, die na haar loodzware zwangerschap en de geboorte van haar tweeling bepaald niet topfit is, weer de 'queen of pop' Beyoncé moet zien te worden en zich intussen stort op een zeer ambitieuze show, waarin ze een groep van tweehonderd (!) Afro-Amerikaanse performers alle ruimte geeft om te excelleren, gasten ontvangt als haar echtgenoot Jay-Z, zus Solange en voormalige leden van Destiny’s Child en zelf tóch het stralende middelpunt moet worden. Ga er maar aanstaan.
Via ‘fly on the wall’-beelden van de uitputtende repetities met haar dansers en een enorme marching band, bijeengehouden door een persoonlijk audiodagboek, wordt die terugkeer inzichtelijk en invoelbaar gemaakt. De norm ligt torenhoog, zowel voor Beyoncé als haar entourage. Maar het resultaat is ernaar: een volvet, funky, sensueel en diepzwart concert, waarmee ook een door en door ‘witte’ huiskamer voor dik twee uur kan worden omgedoopt tot ‘Beychella’. Homecoming geeft bovendien enigszins zicht op het fenomeen Beyoncé - of op zijn minst op hoe ze zichzelf ziet of wil zien.
2. Stad Van Twee Lentes (vanavond, om 21.00 uur, op NPO2)
Iemand van het ministerie van Volksgezondheid moet mij, de VN, om bloedmonsters vragen. In snel gearrangeerd tweegesprek instrueert VN-vertegenwoordiger Lise Grande de stafchef van de Iraakse premier, Mahdi al-Allaq. Het is zo’n moment waarop je als kijker van een observerende documentaire op het puntje van je stoel gaat zitten. Het is vast ook een moment geweest waarop de filmmakers Frederick Mansell en Laurens Samson extra alert waren. Op dit moment konden ze daadwerkelijk laten zien en horen hoe dat in de praktijk gaat: het bezweren van een humanitaire crisis in de Iraakse stad Mosul.
Met dank aan het bij Grande opgeprikte zendermicrofoontje, dat feilloos registreert hoe het hoofd van de humanitaire missie van de Verenigde Naties na een zogenaamde ‘photo op’, een moment waarop voor het oog van de pers een officieel verdrag wordt bekrachtigd, de stafchef even apart neemt. Lise Grande informeert hem over het feit dat er bij twee politieagenten symptomen van zenuwgas aangetroffen. Weet hij wel wat dat precies is? Nee? Dit richt schade aan in je hersenen. En daar moeten zij, van het officiële Iraakse gezag, snel meer van te weten zien te komen.
In Stad Van Twee Lentes (70 min.) wordt inzichtelijk gemaakt hoe de gestaalde diplomate Grande en de Nederlandse ambassadeur Jan Waltmans de situatie in Mosul, jarenlang geteisterd door Islamitische Staat en de strijd daartegen, proberen te stabiliseren en een start maken met de wederopbouw van de Iraakse stad. Grote groepen vluchtelingen moeten opnieuw worden gehuisvest. Een enorme logistieke operatie, waarmee ettelijke miljoenen dollars zijn gemoeid. En dus ligt ook corruptie voortdurend op de loer.
Als tegenhanger van de bureaucraten presenteren Mansell en Samson het elfjarige meisje Ala’ en haar familie. In een vluchtelingenkamp zonder elektriciteit of stromend water wachten zij op het moment dat ze toestemming krijgen om terug te keren naar hun woning. Als die nog overeind staat, tenminste. Ala’ zorgt als oudste kind intussen voor haar broertjes, schrijf brieven aan haar oma en fantaseert over een eigen tuin, waar haar plantjes mogen bloeien.
Het verlangen naar een eigen plekje, waar nieuw leven kan ontspruiten, representeert ongetwijfeld de toekomst van het verscheurde Mosul en de dromen die de ontheemde inwoners van de stad nog altijd koesteren en is een terugkerend element in deze serene film, die helder maakt dat de oorlog echt niet ineens ophoudt als de strijd wordt gestaakt en er grote beslissingen moeten worden genomen om kleine mensen weer vredig te kunnen laten leven.
3. Bruce Lee & The Outlaw (woensdag, om 22.55 uur, op NPO2)
’The Lost Boys’ lopen stuk voor stuk met hun eigen kleine zakje Aurolac rond. Nicu, een mager joch met aandoenlijke flaporen, en de andere straatkinderen van Boekarest sluiten het zakje dwangmatig rond hun mond en laten zich bedwelmen door de goedkope lak. Om het leven dat ze lijden te ontvluchten.
De jongens hebben zich gegroepeerd rond het station én de oudere jongere ‘Bruce Lee’, die ook wel de koning van de ondergrondse tunnels wordt genoemd. Hij gebruikt de Aurolac niet alleen om te inhaleren, maar spuit zichzelf ook regelmatig helemaal zilverkleurig. Daardoor is hij al tweemaal in coma geraakt.
Bruce bekommert zich als een oudere broer om de jongens, die geen familie of thuis hebben. ‘Ik ben een gewoon kind’, zegt Nicu daarover. ‘Alleen hielp God me niet omdat hij het te druk had met andere kinderen.’ Hij is ondervoed geraakt, heeft HIV en tuberculose opgelopen en belandt in het ziekenhuis. De ‘engel’ Raluca, een betrokken vrouw met een eigen opvang, probeert zich over Nicu te ontfermen.
Fotograaf Joost Vandebrug, die eerder al het boek Cinci Lei over de zogenaamde Lost Boys maakte, heeft Nicu, Bruce en de andere jongens sinds 2011 gefilmd. Het resultaat, Bruce Lee & The Outlaw (59 min.) is een (g)rauwe film geworden over overleven in een harde en koude wereld, de stad onder de stad. Een wereld ook, die té vertrouwd kan worden.
Zo wordt pijnlijk duidelijk als de ontheemde Nicu zich voorneemt om voortaan van ‘de zak’ af te blijven...
4. America To Me (NPO Start Plus, vanaf 12 augustus op NPO2)
'Ik wil met jullie praten, omdat ik weet dat sociale rechtvaardigheid je interesseert', zegt docent natuurkunde Aaron Podolner tegen vierdejaars-leerling Jada Buford en derdejaars Charles Donalson. De witte docent wil de twee zwarte leerlingen zijn eigen 'racial memoir' laten lezen. Podolner is ook benieuwd naar hun mening over hoe hij het thema ras aanpakt in de klas. Het is duidelijk dat hij daar zelf heel tevreden over is.
Charles begint eens te lachen, Jada ziet daarentegen haar kans schoon om eindelijk haar ongenoegen te uiten over Podolners continue opmerkingen en grapjes over haar haren. Alsof hij, die roomblanke leraar, iets begrijpt van een afrokapsel. Ze vindt het duidelijk ook een ongemakkelijke manier van contact leggen. Met frisse tegenzin stemmen de twee leerlingen uiteindelijk in met het verzoek van de docent om zijn stuk te lezen.
Zo proberen ze het wel, op The Oak Park And River Forest High School, een eliteschool in een buitenwijk van Chicago. Het lukt alleen nog niet altijd om op een natuurlijke manier om te gaan met multiculturaliteit, getuige de hartveroverende tiendelige documentaireserie America To Me (623 min.). Ook omdat de cijfers van de zwarte leerlingen nog steeds behoorlijk achterblijven. En dat is een bron van zorg voor alle betrokkenen. Hoe je die problematiek tackelt, daarover lopen de meningen natuurlijk uiteen.
Filmmaker Steve James brengt van dichtbij het leven op de middelbare school in beeld; van het reguliere curriculum met standaardvakken als Engels, wiskunde en geschiedenis tot het rijke leven daaromheen, dat zich afspeelt in sportcomplexen, theaters en danszalen. Gedurende een schooljaar volgt hij twaalf leerlingen, hun families en de leraren en begeleiders die ze tijdens hun schoolloopbaan tegenkomen en spreekt met hen indringend over de rol van ras in hun leven en leefomgeving. Dat levert een genuanceerd beeld op van een multiculturele gemeenschap, waarin iedereen zich bewust is van zijn eigen positie en z’n verhouding tot de ander.
Hoewel alle betrokkenen uiteindelijk van goede wil lijken, gaat de onderlinge afstemming bepaald niet altijd vanzelf. Als meester Podolner en zijn leerlingen Charles en Jada elkaar bijvoorbeeld opnieuw ontmoeten, is er direct weer spanning. Jada: 'U kunt wel lesgeven aan zwarte leerlingen, maar u weet niet per se alles van ras.' Volgens haar is het gedrag van Aaron Podolner in de klas gebaseerd op stereotypen. 'U maakt er grappen over en dat maakt me echt woest.' Charles voelt zich intussen geroepen om te nuanceren en de leerkracht in bescherming te nemen: 'Racisme, dat is er nou eenmaal. Maar soms is het grappig.'
En dat is weer tegen het zere been van zijn medeleerling. 'Zo geef je witte mensen de ruimte om dingen te zeggen en verandert er niks', fulmineert Jada. 'Er komt nooit iets positiefs uit als het gaat over ras.' De docent zit de tirade van zijn zwarte leerling manmoedig uit. Charles is dan al vertrokken en heeft bij het weggaan demonstratief zijn koptelefoon opgezet. Moe van een (twist)gesprek, dat vast al veel vaker zal zijn gevoerd. Met en zonder docenten. Binnen en buiten de school. In een samenleving, waarin de nuance zo vaak weg lijkt.
5. The Trial Of Ratko Mladic (zondag, 21.45 uur, op Canvas)
De filmbeelden tonen een niet te bevatten waarheid. ‘Nermin, kom hier. Ik ben hier!’, schreeuwt Ramo Osmanovic met zijn handen rond z’n mond naar zijn zoon, die zich buiten beeld in de bossen heeft verstopt. ‘Het is hier veilig. Bij de Serviërs. Kom allemaal hierheen.’ Als ze zich overgeven, zo is Ramo verzekerd, zullen de Serviërs hen sparen. Zijn weduwe kan het afschrikwekkende tafereel bijna twintig jaar later nog altijd nauwelijks aanzien.
Saliha Osmanovic is door het Internationaal Strafhof in Den Haag opgeroepen als getuige. Ze legt een verklaring af tegen de voormalige Servische legerleider Ratko Mladic, die het Bosnische dorp Srebrenica in 1995 zou hebben laten zuiveren van moslims en duizenden moslimmannen en – jongens de dood zou hebben ingejaagd. Waaronder Saliha’s echtgenoot Ramo en hun twee zoons, die hij ongewild met zich mee heeft genomen in het (massa)graf.
In de indringende documentaire The Trial Of Ratko Mladic (113 min.) wordt het proces gevolgd tegen de man die door veel van zijn landgenoten nog steeds wordt beschouwd als een patriottische held, terwijl de rest van de wereld een oorlogsmisdadiger in hem ziet. De filmmakers Henry Singer en Rob Miller hebben vijf jaar gefilmd bij het Joegoslavië-Tribunaal en kregen daarbij toegang tot zowel de aanklagers en slachtoffers van de verdachte als zijn verdediging en familie.
Mladic zelf zwijgt in alle toonaarden, in de rechtszaal en in deze film. Zijn gedrag in archiefmateriaal van de oorlog spreekt echter boekdelen. Hoe hij zijn opponenten intimideert of als een onvervalste oorlogshitser haattaal uitslaat (‘Eindelijk is de tijd gekomen om wraak te nemen op de moslims in deze regio’). Maar ook: hoe hij de leiding neemt bij het regelen van vervoer voor een groep mensen, weg van het strijdgewoel. ‘Wees niet bang en blijf kalm. Laat de vrouwen en kinderen eerst gaan.’
Tenminste, dat laatste beeld willen zijn advocaten over het voetlicht brengen: een rechtschapen man die simpelweg voor zijn land en volk opkomt. Mladic’ belangenbehartigers ontkennen niet dat daarbij doden zijn gevallen, maar stellen dat de generaal zelf daarvoor niet verantwoordelijk was. De aanklagers zetten daar een uitputtende hoeveelheid bewijsmateriaal en schokkende persoonlijke getuigenissen van nabestaanden tegenover.
De gruwelen van de oorlog wordt tastbaar in een hartverscheurende scène met een vrouw uit één van de moslimdorpen die tijdens de Joegoslavische burgeroorlog volledig zijn weggevaagd. Na ruim twintig jaar moet Elvira Karagic haar vader identificeren. Zijn lichaam is aangetroffen in een massagraf bij Tomasica, dat tijdens de rechtszaak is ontdekt. Elvira heeft in totaal 32 familieleden verloren, vertelt ze. En nu ziet ze, bij het stoffelijk overschot van haar vader, eindelijk de kogelgaten in diens kleding.
The Trial Against Ratko Mladic verbindt ontwikkelingen tijdens de rechtszaak zo op een logische manier met de onderliggende gebeurtenissen en maakt bovendien een zeer afgewogen indruk. Het is een film die de oorlog in zijn historische context plaatst, geen gemakkelijke tweedeling maakt tussen daders en slachtoffers en toch laat zien dat de waarheid, hoe betwist of ongemakkelijk ook, uiteindelijk altijd moet prevaleren.
6. De klassieker: Darwin's Nightmare (YouTube)
Het begint met een visje. De nijlbaars, uitgezet in het Victoriameer. In het kader van een 'klein wetenschappelijk experiment', een halve eeuw geleden. Moddervet wordt hij tegenwoordig uit het water gevist. Enkele honderden kilo’s zwaar. Daarvan kunnen talloze visfilets worden gemaakt. En die vinden gretig aftrek in het rijke Westen. Vliegtuigen vliegen af en aan.
Het lijkt een economisch succesverhaal, die nijlbaars. De gehele Tanzaniaanse regio Mwanza verdient er zijn brood mee. De vraatzuchtige baars heeft alleen het hele meer leeggeroofd. Alle andere vissoorten zijn zowat uitgestorven. De symboliek daarvan is onontkoombaar: het hart van Afrika wordt nog altijd rücksichtslos vertrapt en geplunderd door witte mannen.
Alle hoofdpersonen van Darwin's Nightmare (106 min.) uit 2004 zitten helemaal vast in dat volledig verrotte systeem. Of ze nu vissen, vliegen, bewaken, rondzwerven, hel en verdoemenis prediken, lijm snuiven, Aids hebben of moeten hoereren. De Oostenrijkse filmmaker Hubert Sauper constateert tevens dat die gewilde vis bij hen niet voor goedgevulde magen zorgt. Zij moeten het doen met de bijzonder onsmakelijk ogende restjes van hun eigen exportproduct - of lijden gewoon honger.
’Hier gelden de wetten van de jungle’, vertelt Mkono, een voormalige leraar die tegenwoordig een visserskamp runt, nuchter. ‘Sterke en stoere dieren hebben nu eenmaal meer kans om te overleven dan zwakke exemplaren.’ Hij beschouwt de Europeanen inmiddels als sterker dan de rest. Zij hebben immers het Internationaal Monetair Fonds en de Wereldbank in hun zak. Het is een bittere constatering, waar je als westerling eigenlijk liever niet al te lang over nadenkt. Zeker als je de gevolgen in Afrika overziet.
En zijn de vliegtuigen waarmee Russische piloten de vis vrijwel dagelijks afvoeren naar de andere kant van de wereld werkelijk leeg als ze in Tanzania arriveren? De vraag stellen is hem beantwoorden. En het antwoord dat Sauper uiteindelijk weet te ontfutselen aan al zijn verschillende bronnen maakt de slotsom van deze grimmige film, die bij de European Film Awards werd gekozen tot beste documentaire en tevens werd genomineerd voor een Oscar, nog eens extra wrang.
En het is allemaal ooit begonnen met een visje...
Tot besluit...
Tot zover de DocUpdate van deze week.
Zonder tegenbericht verschijnt er elke week een DocUpdate. Als je desondanks geen nieuwsbrief hebt ontvangen (bijvoorbeeld omdat je spamfilter hem heeft onderschept), kun je altijd terecht bij het chronologische overzicht van alle nieuwsbrieven. Daar kun je ook de nieuwste DocUpdate vinden.
En mocht je inspiratie of achtergrondinformatie kunnen gebruiken, kijk dan op de DocUpdate-website, waarop ruim 500 documentaires, met kijklinks, zijn te vinden. Je kunt zoeken op titel, maker, thema en trefwoord.
Onder de noemer Boeijen Bekijkt 't schrijf ik ook elke maand een bijdrage voor de website 2Doc.nl, de website voor de documentairefilms van de Publieke Omroep. Ditmaal: De Tijd Heelt Alle Wonden, Maar…
Volgende week in De DocUpdate: verzetsheld Johannes Post, een Belgische egodocu over de gevolgen van asbestgebruik en de Surinaams-Hindoestaanse schrijver/intellectueel Anil Ramdas.
Gegroet,
PS
Donderdag gaat de egodocu Western Arabs, waarin de Palestijnse Deen Omar Shargawi de explosieve relatie met zijn vader onderzoekt, in première in de bioscoop. Komen ze ooit écht los van het leven in Gaza?