De DocUpdate (22 juni 2020), met o.a. de ultieme bully, een Nederlandse (dubbel)spionne en de twee Escobars
1. Disclosure (Netflix)
Via films ontdekken we onszelf. Ze vormen een afspiegeling van wie we zijn. Of, beter, van hoe Hollywood ons ziet. In het geval van transgenders levert dat een problematisch beeld op: van transmannen en -vrouwen als dankbaar mikpunt van spot bijvoorbeeld, in films als Tootsie, Mrs. Doubtfire en Ace Ventura: Pet Detective. Er is het idee dat wij komisch zijn, stelt schrijver Tiq Milan in Disclosure (108 min.). ‘Dat we freaks zijn. Dat we ons verkleden om anderen aan het lachen te brengen.’
Ook pijnlijk: transgenders als gestoorde seriemoordenaar. In talloze klassieke thrillers, zoals Psycho, Dressed To Kill en The Silence Of The Lambs. Het kan echter nog erger: als slachtoffer van een geweldsmisdrijf. Enkele acteurs in deze boeiende documentaire van Amy Scholder en Sam Feder vertellen hoe ze inmiddels talloze malen op een gruwelijke wijze om het leven zijn gebracht voor de camera. Omdat dat, blijkbaar, de meest voor de hand liggende manier was/is om een transman of - vrouw te incorporeren in een verhaal.
Net als de baanbrekende documentaire The Celluloid Closet (1995), waarin wordt ontleed hoe homoseksualiteit door de jaren heen (verhuld) is geportretteerd in film, belicht Disclosure via een uitputtende collectie speelfilmfragmenten (en televisieprogramma’s zoals Oprah en The Jerry Springer Show) hoe Hollywood op alle mogelijke manieren, van heel lomp en expliciet tot zeer subtiel, heeft bijgedragen aan de beeldvorming van transgenders, en in sommige gevallen ook aan transfobie.
Prominente transmannen en -vrouwen zoals actrice Laverne Cox (Orange Is The New Black), regisseur Lilly Wachowsky (The Matrix) en actrice Trace Lysette voorzien de fragmenten van persoonlijk commentaar. Over hoe die beelden, en het gedachtegoed dat daarachter schuilgaat, hun eigen zelfbeeld en transitie hebben beïnvloed en hoe films, zoals bijvoorbeeld de klassieke documentaire Paris Is Burning, soms ook positieve effecten hebben gehad op hun emancipatie.
‘Het is een interessante vraag om jezelf te stellen wat ik nu zou voelen als een openlijke transpersoon als ik geen representatie van mezelf had gezien in de media’, vat de actrice en schrijfster Jen Richards het treffend samen. ‘Enerzijds had ik me dat gevoel van monsterlijkheid nooit eigen gemaakt, van angst voor onthulling, van mezelf als weerzinwekkend of als de clou van een grap.’ Van de andere kant: ‘Zou ik weten dat ik trans ben als ik nooit gendervariatie op het scherm had gezien?’
2. Bully. Coward. Victim. The Story Of Roy Cohn (HBO/Ziggo)
In de hoogtijdagen van de Koude Oorlog zouden ze Amerikaanse atoomgeheimen hebben doorgespeeld aan aartsvijand de Sovjet-Unie. Het echtpaar Julius en Ethel Rosenberg werd in 1953 ter dood gebracht. Ruim 65 jaar later portretteert hun kleindochter Ivy Meeropol de man die een sleutelrol speelde in hun veroordeling: Roy Cohn (1927-1986), een jonge advocaat die destijds aan de vooravond stond van een prachtige carrière als rechterhand van communistenjager Joe McCarthy, raadsman van de georganiseerde misdaad in New York én lichtend voorbeeld van een jonge, ambitieuze zakenman uit die stad, ene Donald Trump.
Die laatste rol, als mentor van de huidige Amerikaanse president, vormde onlangs al het uitgangspunt voor een andere film over de man die ook wel ‘de verpersoonlijking van slechtheid’ is genoemd: Where’s My Roy Cohn? (2018], een tamelijk traditionele en doeltreffende biografie van Matt Tyrnauer. De openingsscène van Bully. Coward. Victim. The Story Of Roy Cohn (98 min.) maakt direct duidelijk dat Meeropol een persoonlijkere aanpak voor ogen heeft: in oude zwart-wit beelden spreekt ze als klein meisje met haar vader Michael over de terechtstelling van diens ouders. Haar familie heeft aan den lijve ondervonden wat de gevolgen kunnen zijn van de rücksichtslose handelswijze van Cohn, die de verklaring van een belangrijke getuige tegen haar grootouders op een onoorbare manier zou hebben beïnvloed.
Tegelijkertijd probeert de documentairemaakster met bronnen als filmmaker John Waters (die Cohn, als homo die zijn hele leven in de kast bleef, regelmatig tegenkwam op een soort gayparadijs), collega-advocaat Alan Dershowitz (waarmee hij aan de geruchtmakende zaak tegen Claus von Bülow werkte), en roddelcolumniste Cindy Adams (die hij regelmatig van nieuwtjes voorzag over lieden die hij in verlegenheid wilde brengen) ook een tamelijk traditioneel portret van het ‘larger than life’-personage Roy Cohn te schetsen. Die twee verhaallijnen komen alleen niet altijd even soepel samen, waardoor de film soms een wat rommelige indruk maakt.
Via onlangs ontdekte audiocassettes van een interview dat journalist Peter Manso in 1980 met hem deed voor een Playboy-profiel komt de man met de spottende lach, boksersneus en bijzonder kille ogen zelf ook nog aan het woord, waarbij hij nooit om een scherpe oneliner verlegen lijkt te zitten. Behálve als het gaat over zijn eigen seksuele geaardheid en de dodelijke ziekte die hij uiteindelijk zou oplopen, een publiek geheim dat hem, ongewild, tot een belangrijk personage in de theatervoorstelling Angels In America zou maken. Dat verborgen leven krijgt veel aandacht in deze onevenwichtige film, die natuurlijk ook inzoomt op zijn rol als mentor van de jonge Trump, in Cohns ogen een genie met een gouden toekomst.
Van de executie van de Rosenbergs heeft Roy Cohn volgens eigen zeggen nooit ook maar een nacht wakker gelegen. Die kregen gewoon hun verdiende loon. Zelfs als hun zoon Michael Meeropol hem in een tv-programma confronteert met gerommel in de rechtszaak tegen zijn ouders geeft Cohn geen duimbreed toe en houdt vast aan zijn eigen werkelijkheid. Een modus operandi waarvan ook zijn protegé, op wie hij zonder enige twijfel trots zou zijn geweest, als president van de Verenigde Staten zijn handelsmerk heeft gemaakt. Zo leeft Roy Cohn voort: als de man die eerst het McCarthyisme en later Donald Trump (mede) mogelijk maakte.
3. Leonie: Actrice & Spionne (zaterdag, om 23.05 uur, op NPO2)
Zou ze Hitler werkelijk hebben ontmoet? Leonie kon smakelijk vertellen over hoe ze hem die ene keer het vuur aan de schenen had gelegd over de positie van de vrouw in het Derde Rijk. En ze was op dat moment in 1929, zo kon later worden nagegaan, inderdaad in dezelfde omgeving geweest als Der Führer. Voor hetzelfde geld had ze de hele anekdote echter uit haar duim had gezogen. Niemand die het wist of kon controleren.
De hoofdpersoon van Leonie: Actrice & Spionne (85 min.), gebaseerd op een biografie van Gerard Aalders, laveerde voortdurend tussen feit en fictie. Was ze werkelijk actrice, schrijfster, (dubbel)spion, helderziende, meesterondervraagster en kampoverlevende geweest? Of toch vooral een fantaste pur sang? Wat de waarheid ook is, Leonie Brandt (1901-1978) was zonder enige twijfel een fascinerende vrouw. De perfecte heldin voor een portret. Maar ook een vrouw die al veertig jaar dood is en van wie nauwelijks beeldmateriaal, slechts enkele foto’s, bewaard is gebleven.
Filmmaakster Annette Apon heeft de handschoen toch opgenomen. Ze fungeert daarbij zelf als verteller en heeft Rifka Lodeizen een voice-over laten inspreken als Leonie, gebaseerd op onder anderen brieven en autobiografische teksten. Daaraan heeft Apon nog een derde stem toegevoegd: een geënsceneerd interview met Leonies oude advocaat Besier, gespeeld door de acteur Cas Enklaar, dat zich bijna twintig jaar na haar overlijden zou hebben afgespeeld. Die drie verschillende vertellers verhouden zich soms wat lastig tot elkaar.
Het levensverhaal dat ze gezamenlijk opdissen is gematcht aan scènes uit speelfilms uit het Eye-archief, waarbij talloze meer of minder bekende vrouwen de raadselachtige protagoniste moeten representeren. Dat werkt dan weer wonderwel: Leonie als vrouw met vele levens en gezichten. Voor geen gat – of door geen camera – te vangen. En met meer verhalen dan één enkel leven eigenlijk kan opleveren.
Waarvan er één in de herfst van haar leven, en het slot van deze boeiende film, nog een enorme hype zou veroorzaken: had Leonie werkelijk de omstreden Stadhoudersbrief, waarmee prins Bernhard zich in 1942 aan Adolf Hitler zou hebben aangeboden als nieuwe leider van Nederland, in haar bezit?
4. Dads (Apple TV+)
Zelf is ze de dochter van niemand minder/meer dan filmmaker Ron Howard, die haar geboorte en jeugd natuurlijk netjes op video heeft vastgelegd. En ze doet tevens dienst als de zus van Reed Howard, die binnenkort voor het eerst papa wordt. Een mooie gelegenheid voor Bryce Dallas Howard om een portet te maken van hedendaagse Dads (80 min.).
In dat kader zoomt ze in op enkele mannen die hun eigen invulling geven aan het ouderschap en zeker niet passen in het beeld van de traditionele vader, die op zondag het vlees aansnijdt. Zoals een full time-papa die daarover een eigen vlog begint, een homoseksueel stel met enkele adoptiekinderen en een workaholic die door ziekte tot inkeer komt, huisman wordt en een serieuze kinderwens ontwikkelt.
Howard doorsnijdt hun ervaringen met treffende televisiefragmenten en homevideo’s van vaders en hun kroost en doet snappy interviews met - die mochten natuurlijk niet ontbreken - Bekende Vaders als Will Smith, Jimmy Fallon, Judd Apatow, Conan O’Brien en Jimmy Kimmel over het worden van vader, de valkuilen en zegeningen van het ouderschap en - die mocht natuurlijk ook niet ontbreken - hun eigen vader.
Het totaalpakket doet erg Amerikaans aan. Aan platitudes over het vaderschap geen gebrek, maar de scherpe randjes ervan worden echt niet opgezocht. Dads wil vooral een feest van herkenning zijn voor iedereen die met vaders van doen heeft (gehad). Wij allemaal dus. En dan komt het natuurlijk goed uit dat dit aardige niemendalletje (cadeautip!) rond Vaderdag wordt uitgebracht.
5. De klassieker: The Two Escobars (dinsdag, om 21.00 uur, op Fox Sports 1)
Één onfortuinlijk ogenblik, dat in deze documentaire talloze malen wordt herhaald, ook in slow-motion, zou Andrés Escobar fataal worden. Tijdens het WK-voetbal van 1994 in de Verenigde Staten veranderde de Colombiaanse verdediger per ongeluk een bal van richting. Die verdween prompt in eigen doel en leidde zo de vroegtijdige uitschakeling in van het nationale elftal, waarvan hij de aanvoerder was. Alsof de gebeurtenissen werden gestuurd door een ‘mano negra’, een zwarte hand. Die bovendien nog lang niet klaar bleek te zijn.
Colombia was in die tijd verwikkeld in een burgeroorlog, waarin die andere Escobar, drugsbaron Pablo, de absolute hoofdrol claimde. In een betere wereld hadden de paden van The Two Escobars (104 min.) elkaar nooit gekruist, maar in het verscheurde Zuid-Amerikaanse land, waar de kartels ook op het voetbalveld de strijd aanbonden met elkaar, móesten ze elkaar wel ontmoeten. Andrés speelde voor het door Pablo gefinancierde Atlético Nacional Medellin, de eerste Colombiaanse ploeg die de Copa Libertadores, het clubkampioenschap van Zuid-Amerika, won in 1989. Bij de grote concurrent América waste intussen het concurrerende Cali-kartel zijn drugsmiljoenen wit.
In deze enerverende film uit 2010 brengen Jeff en Michael Zimbalist die twee verhalen samen: de totale verwording van Colombia, verpersoonlijkt door Pablo Escobar, de nietsontziende maffiabaas die zich in het openbaar graag voordeed als weldoener en zelfs, om zijn eigen belangen te beschermen, de politiek inging. En, parallel daaraan, de opmars van datzelfde Colombia als voetbalgrootmacht en serieuze kanshebber voor het wereldkampioenschap. Waarbij smaakmakers als doelman René 'El Loco' Higuita (bekend van zijn spectaculaire scorpion kicks), dirigent Carlos Valderrama ('De Witte Gullit') en de dartele aanvaller Faustino Asprilla meteen een perfect uithangbord vormden voor de narcostaat, die wel wat aan z'n imago mocht doen.
Die twee ontwikkelingen zorgden voor een totale verwevenheid van sport en georganiseerde misdaad, vervat in de nefaste term 'narcovoetbal', en leidde ook daadwerkelijk tot onderonsjes tussen gangsters en topspelers. Op feestjes van Pablo Escobar kon de onkreukbare verdediger Andrés Escobar zomaar naast Jhon Jairo Vásquez Velásquez, bijgenaamd Popeye, komen te zitten. Een man die als rechterhand van de baas van het Medellin-kartel jarenlang de allervuilste klusjes opknapte. ‘Ik heb hoogstpersoonlijk zo’n 250 mensen naar de andere wereld geholpen', beweert hij met een stalen gezicht in The Two Escobars. ‘Maar alleen een psychopaat houdt de precieze score bij.’
De gebroeders Zimbalist tekenen de desolate staat van Colombia in de jaren negentig met een uitbundige collectie archiefmateriaal op, larderen de gebeurtenissen met essentiële bronnen uit de directe omgeving van de beide Escobars (hun zussen, geliefden, directe collega’s, concurrenten en politici) en brengen het geheel met dampende muziek helemaal aan de kook. Zowel het bloedbad in de straten van Colombia als de sequenties van het ontketende voetbalelftal, dat gaandeweg steeds directer wordt geconfronteerd met het grootschalige geweld in eigen land, krijgen daardoor een enorme urgentie.
The Two Escobars is zonder twijfel één van de beste voetbaldocumentaires aller tijden. Een film die de sport portretteert als een afspiegeling van de wereld waarbinnen die wordt gespeeld. En een naargeestige verbeelding van die befaamde uitspraak van Rinus Michels: in het Colombia van de twee Escobars is voetbal inderdaad (drugs)oorlog.
In de bioscoop
In de armen van Morpheus (vanaf donderdag in de bioscoop)
Morpheus, de Griekse god van dromen, wikt en beschikt. En wij, gewone mensen, zijn niet meer dan pionnen in zijn ondoorzichtige spel. Komt de slaap of juist niet? En hoe komt-ie dan? Zacht en kalm? Of woest en eng? En wanneer dan? Als je hem zoekt. Of steeds weer als je uit zijn greep probeert te blijven? En ook als we gewoon wakker zijn, ijlt zijn werk natuurlijk na. Als een zoete herinnering of onvervulde droom. LEES VERDER
Tot slot
NPO2 herhaalt maandag de film Missie NS. Woensdag wordt op diezelfde zender Sunny Bergmans bijzonder actuele documentaire Wit Is Ook Een Kleur, over institutioneel racisme in Nederland, opnieuw uitgezonden.
Zondag is op Canvas nog King Of The Cruise te zien.
Over deze nieuwsbrief
Als je geen nieuwsbrief hebt ontvangen (bijvoorbeeld omdat je spamfilter hem heeft onderschept), kun je altijd terecht bij het chronologische overzicht van alle nieuwsbrieven. Daar kun je ook de nieuwste DocUpdate vinden. Bedenk: zonder tegenbericht verschijnt er elke week een DocUpdate.
En mocht je inspiratie of achtergrondinformatie kunnen gebruiken, kijk dan op de DocUpdate-website, waarop bijna duizend documentaires, met kijklinks, zijn te vinden. Via de zoekbalk rechtsboven kun je zoeken op titel, maker, thema en trefwoord.
Elke zondag bespreek ik in de nieuwsbrief de 2Doc Weekly actuele documentaires die je kunt bekijken bij de NPO en andere platforms. Schrijf je hier in.