De DocUpdate (26 augustus 2019)

Aug 26, 2019

Is deze geest ooit nog in de fles te krijgen? vraag je je in gemoede af na The Great Hack (114 min.), een unheimische film van Karim Amer en Jehane Noujaim over hoe het verzamelen van onwerkelijke hoeveelheden persoonlijke data door techgiganten en de (online) inzet daarvan voor propaganda-doeleinden wereldwijd een bedreiging vormen voor de democratie.

De filmmakers, die eerder samen de bekroonde docu The Square over het begin van de Arabische Lente op het Egyptische Tahrir-plein maakten, focussen zich op één concrete casus: Cambridge Analytica, het Britse bedrijf dat illegaal enorme datacollecties van Facebook ripte en daarmee online campagnes opzette om stiekem het stemgedrag van grote groepen mensen, de zogenaamde 'persuadables', te beïnvloeden. De Britse keuze voor een Brexit en de verkiezing van Trump gelden als hun voornaamste wapenfeiten - al blijft schimmig welke invloed de politieke marketeers nu precies hebben gehad.

Cambridge Analyticas business model voelt voor de Engelse schrijver en politiek technoloog Paul Hilder in elk geval 'als een inbreuk op de autonomie en vrijheid van een individu en het idee van democratie'. Hij spoort 'somewhere in Thailand' voormalig kopstuk Brittany Kaiser op en confronteert haar met die onrustbarende conclusie. ’Ik weet het niet’, houdt de vrouw, die een sleutelrol speelde bij het Britse bedrijf en begin 2018 ineens last kreeg van haar geweten, de boot af.

Zij verwijst naar het door haar en haar collega's gemanipuleerde stemvee in Amerikaanse swing states en het Engelse Leave-kamp. ‘Uiteindelijk zijn zij degenen die het stembiljet invullen.’ Liever spreekt Kaiser over haar leven vóór Cambridge Analytica toen ze werkte voor Team Obama en zich volgens eigen zeggen bezighield met mensenrechten en internationale betrekkingen. Totdat ze dus op een onbewaakt ogenblik, toen het water haar en de haren aan de lippen stond, Cambridge-CEO Alexander Nix tegenkwam...

Wil de enigmatische Brittany Kaiser, die inmiddels onder de noemer OwnYourData een eigen campagne voor meer transparantie is begonnen, werkelijk openheid van zaken geven? Of probeert ze vooral haar eigen straatje schoon te vegen? The Great Hack geeft daarop geen eenduidig antwoord. In die zin is ze een ideaal documentairepersonage: a woman you love to hate. Die je op zijn minst wantrouwt. Met een achtergrond waarin, wellicht, ook wel weer een geloofwaardige verklaring huist voor haar gedrag.

Intussen eist de New Yorkse dataprofessor David Carroll in een Britse rechtbank de van hem gestolen persoonlijke gegevens terug, vergelijkt onderzoeksjournaliste Carole Cadwalladr Cambridge Analyticas propagandacampagne met PSYOPS, een psychologische oorlogsvoeringscampagne van de CIA, en is de voormalige CFO van de gewraakte Engelse onderneming nog altijd geschokt dat juist zijn werkgever publiekelijk onder vuur is komen te liggen.

Gezamenlijk schetsen deze insiders een schemerwereld waarin 'data' de plek van 'olie' als meest waardevolle grondstof hebben ingenomen, morele overwegingen nauwelijks een rol lijken te spelen en in de tussentijd ons on(der)bewuste op alle mogelijke manieren wordt bespeeld. Met datamisbruik, fake news en haatcampagnes als logisch gevolg. Deze documentaire, vlot verteld en lekker bij de tijds vormgegeven, doet zo een overtuigend appel op eenieder die de democratie een warm hart toedraagt, om zich daartegen véél beter te gaan wapenen.

2. Tricky Dick (vanaf maandag, rond 22.45 uur, vier dagen lang op NPO2)

Als de huidige Amerikaanse president Donald Trump al een politieke voorvader heeft, dan moet het Richard Milhous Nixon zijn. De 37e president van de Verenigde Staten moest op 9 augustus 1974 aftreden vanwege een dreigend impeachment (een afzettingsprocedure die ook Trump, vanwege de nasleep van Russiagate, nog altijd boven het hoofd hangt). Het Watergate-schandaal was hem fataal geworden.

De drang van zowel Nixon als Trump om ten koste van alles te winnen, waarbij stelselmatig grove taal wordt gebezigd, geen 'dirty trick' onbenut blijft en de opponent liefst he-le-maal kapot wordt gemaakt, blijft ongeëvenaard. Het lijkt bovendien alsof beide mannen een aartsvijand nodig hadden/hebben om zichzelf als politicus te definiëren. Wat de Clintons, Crooked Hillary voorop, zijn voor Trump, waren destijds de Kennedys voor Nixon.

Hoewel de parallellen tussen de twee omstreden leiders onmiskenbaar zijn, worden die in Tricky Dick (168 min.) niet getrokken. De vierdelige docuserie brengt sec, chronologisch en zonder voice-over Nixons leven in beeld met een uitputtende collectie (nog niet eerder vertoond) archiefmateriaal. Uit de tijd dat de hele westerse wereld in brand leek te staan en Nixon als zelfverklaarde pleitbezorger van de gewone man afwisselend als pyromaan en brandweerman optrad.

Intussen wordt steeds duidelijker zichtbaar hoe de slinkse Nixon zich, net als Donald Trump een halve eeuw later, kon ontwikkelen tot de meest gehate Amerikaanse politicus van zijn tijd. Met behulp van ‘the silent majority’ wist hij nochtans twee presidentsverkiezingen te winnen. Niet dat hij daarvan gelukkig werd, trouwens. De persoonlijke achtergronden en motieven van de getroebleerde politicus worden in deze serie echter nauwelijks belicht. Naar wat Nixon werkelijk dreef - en uiteindelijk verteerde - blijft het gissen.

Deel 1 opent met zijn afscheidsspeech, gaat vervolgens terug naar zijn armoedige jeugd en stapt daarna met zevenmijlslaarzen door de beginperiode van zijn politieke carrière. Die culmineert in de presidentsverkiezingen van 1960, waarbij hij het nét aflegt tegen John F. Kennedy. In de volgende episode klimt hij uit een diep dal en hervindt zichzelf voor de presidentscampagne van 1968. Daarin komt het uiteindelijk niet tot een reprise van de tweekamp Nixon-Kennedy, omdat ook Johns jongere broer Bobby wordt vermoord.

Als president heeft Nixon in het derde deel van Tricky Dick vervolgens zijn handen vol aan de oorlog in Vietnam, die steeds verder ontspoort en ook in eigen land tot gewelddadige confrontaties leidt. Het is ook in deze periode dat hij geheime opnameapparatuur - die zijn gekonkel en vuilbekkerij rücksichtslos vastlegt - installeert in zijn ‘oval office’. Deze beslissing zal als een boemerang bij hem terug komen en in de slotaflevering ook zijn politieke lot bezegelen.

En daarmee zijn we weer aanbeland bij de openingsscène van deze gedegen geschiedenisles, die de kritische momenten uit Tricky Dicks veelbewogen leven netjes op een rij zet, zonder daaraan nieuwe elementen toe te voegen: het historische moment waarop diezelfde Richard Milhous Nixon zich klaarmaakt voor de aankondiging van zijn gedwongen afscheid, als eerste en vooralsnog enige Amerikaanse president. Zittend voor de camera maakt hij enkele belegen grapjes en lacht zijn tanden nog eens bloot, waarna hij de moeilijkste woorden van zijn leven probeert te vinden.

3. We Zien Ons (vanaf dinsdag, om 21.10 uur, zes weken lang op NPO2)

We zien ons. Als in: tot de volgende keer. En: we houden elkaar in het oog. Een treffende titel voor deze zesdelige documentaireserie van Deborah van Dam. Het eroderen van sociale verbanden, en stiekem de kop opstekende eenzaamheid, vormt de onderlegger voor dit portret van de Geleense volkswijk Lindenheuvel. De mijn is gesloten, de kerk loopt leeg en de harmonie heeft een ledentekort. Het is een decor dat je met documentairemaker Hans Heijnen associeert. Hij maakte al diverse fraaie films over Limburg, zoals Bewakers Van Bemelen en Bokken En Geiten.

We Zien Ons (210 min.) volgt eerder het spoor van de succesvolle miniseries Schuldig (over verborgen armoede in een Amsterdamse wijk) en Stuk (over hoe patiënten in een revalidatiecentrum omgaan met het lot dat hen is toebedeeld): het wel en wee van enkele sleutelfiguren uit een kleine gemeenschap moet een grotere thematiek inzichtelijk maken. Die krijgt ditmaal vaste gezichten zoals een voormalige mijnwerker (die kortademig mijmert over zijn koempels), het typische buurtmeisje Alyza (dat de wijk wil verlaten voor een droombaan in het buitenland), de voetbaltrainer (die een surrogaatfamilie heeft gevonden bij de club), meneer pastoor (voor wie elke parochiaan er tegenwoordig één is) en de uitbaatster van de lokale kroeg (die als een moederkloek over de wijk waakt).

Een alwetende verteller voorziet hun lotgevallen van kleur en context. Het is de beschermheilige Sint Barbara, waarvoor schrijfster/dramaturge Katja Schoondergang de voice-over tekst verzorgde. De keuze om een dominante stem met een eigen signatuur toe te voegen aan de alledaagse beslommeringen van gewone mensen - die ook de makers van Schuldig (waarbij Schoondergang eveneens betrokken was) en Stuk (waarin regisseur Jurjen Blick een literaire toon zocht en vond) al maakten - voelt hier wat gekunsteld. Ook omdat deze Sint Barbara toch echt Algemeen Beschaafd Nederlands spreekt. Het plaatst haar op afstand van de gebeurtenissen (maar wellicht was dat ook de bedoeling: de blik van een buitenstaander op een hechte gemeenschap). Insider Hans Heijnen zou vast op zoek zijn gegaan naar een Limburgse stem.

’Ik denk dat ik in Lindenheuvel wil blijven’, zegt de jongeling Ayoub met onvervalst Limburgse tongval tegen Alyza, die op het punt staat om definitief naar Griekenland te verkassen. ‘Stel dat ik ooit ga verhuizen, dan naar een andere straat.’ Als kind van een mijnwerker is Ayoub geboren en getogen in Lindenheuvel, maar voor sommigen blijft hij gewoon een Marokkaan. Zo verhaalt We Zien Ons (tagline: over achterblijvers en doorzetters) niet alleen over een verdwijnende manier van leven, maar ook over nieuwe verbanden en veranderende verhoudingen. En net als de kerk heeft de lokale moskee te kampen met een afnemend aantal praktiserende gelovigen.

Het zijn kleine menselijke verhalen, fraai gefilmd en aangekleed met weelderige muziek, die Van Dam hier opdist: over de manier waarop mensen in tijden van verandering toch een oogje op elkaar proberen te houden. Anders wacht, zo lijkt de impliciete boodschap, de eenzaamheid van het beeldscherm. Het niveau van Schuldig en Stuk haalt We Zien Ons vooralsnog niet in de eerste twee afleveringen die ik heb gezien - ook omdat publiekslievelingen zoals Dennis van de Dierenwinkel of Daan Buringa lijken te ontberen - maar de serie geeft treffend een menselijk gezicht aan een gecompliceerd maatschappelijk thema.

Deze serie wordt uitgezonden in het kader van een campagne van Human rond eenzaamheid. In dat kader wordt over enkele weken ook de documentaire Goede Buren vertoond op NPO2.

4. The Family (Netflix)

Als The Family niet bestond, zouden complotdenkers het broederschap beslist hebben verzonnen. ‘Als Jezus Christus iets organiseert maakt Hij de organisatie onzichtbaar’, stelt de enigmatische leider Doug Coe, 'de machtigste man in Washington waarvan je nog nooit hebt gehoord', tijdens één van zijn weinige publieke optredens. ‘De maffia gebruikt ook zo’n soort organisatie.’ The Family, zo’n tachtig jaar geleden opgericht door een Noorse immigrant, is onder Coe's bewind een zogenaamde non-organisatie geworden.

Hoewel de conservatief christelijke lobbygroep jaarlijks het prestigieuze National Prayer Breakfast organiseert, waarbij de Amerikaanse president en zo ongeveer alle politieke kopstukken acte de présence geven, proberen Coe en de zijnen koste wat het kost buiten beeld te blijven. Die geheimzinnigheid spreekt natuurlijk tot de verbeelding en wordt dus ingezet als het unique selling point van The Family (245 min.), een vijfdelige docuserie van Jesse Moss die is gebaseerd op twee boeken van Jeff Sharlet.

Deze Amerikaanse auteur woonde zelf als jongeling enkele jaren in Ivanwald, het huis van de nieuwe lichting Family-leden, en fungeert nu als verteller voor deze documentairereeks over het invloedrijke verbond. Sharlets persoonlijke ervaringen zijn in de eerste aflevering zelfs gedramatiseerd, waarbij de bekende karakteracteur James Cromwell de rol van Doug Coe voor zijn rekening neemt. Die scènes verhouden zich lastig tot het documentairedeel van de episode. In de rest van de serie blijven ze bovendien vrijwel achterwege.

Het vermeende sektarische karakter van het broederschap, dat er eigen huizen en discipelen op nahoudt, wordt verder ook nauwelijks uitgewerkt. Inhoudelijk piept en kraakt het wel vaker in The Family. De belofte dat het christelijke genootschap méér is dan een invloedrijke lobbygroep, die in alle stilte zijn belangen probeert te behartigen, zowel in eigen land als bij dubieuze regimes elders in de wereld, en daarbij vuile handen maakt, die daarna natuurlijk steevast in onschuld worden gewassen, wordt in elk geval nooit overtuigend ingelost. Losse flodders en eindjes te over, concrete voorbeelden van Bilderberg-achtige machinaties veel minder.

'Fundamenteel ondemocratisch’, oordeelt Sharlet, een man die het drama bepaald niet schuwt, niettemin over The Family. Dat mag zo zijn, maar regisseur Moss slaagt er in deze serie niet in om de grootschalige samenzwering, die allerlei aluhoedjes vast al tijden op het spoor waren, écht aan te tonen. Een typisch geval van 'overselling'. In de slotaflevering, waarin hij zelf een gebedsgroep gaat bezoeken, ineens serieus in gesprek wil over de beweegredenen van individuele familieleden en bovendien de link met Donald Trump probeert te leggen, raakt de filmmaker het spoor helemaal bijster. Kritische kijkers zijn dan allang afgehaakt.

5. March Of The Penguins 2 (dinsdag, om 21.30 uur, op NPO1)

Het zijn zogezegd net mensen, die pinguïns. En tegelijkertijd blijven ze lekker exotisch. Ideaal materiaal dus om je aan te vergapen. Dat bleek al bij de kaskraker March Of The Penguins (2005) en wordt opnieuw bevestigd met deze opvolger.

In March Of The Penguins 2 (79 min.) geeft de Franse regisseur/bioloog Luc Jacquet zijn succesformule nog maar eens een slinger met een klassiek ouder-kind verhaal. De lotgevallen van Keizer, die samen met zijn pinguïnvrouwtje heel wat ontberingen moet doorstaan voor zijn zoon De Jonge Keizer, worden opgediend met een uitgekiende flashback-structuur.

Thomas Acda fungeert daarbij als luchtige verteller, met een Amsterdamse tongval en veel (flauwe) grapjes. Een keuze die valt te betwisten. Het kost Acda moeite om de film te dragen. Zeker als je hem afzet tegen de majestueuze voice-over van de oorspronkelijke versie van de film, Morgan Freeman.

Deze opvolger borduurt verder vrolijk voort op het Oscar-winnende origineel, één van de succesvolste natuurdocumentaires ooit. Met subliem camerawerk dat majestueuze vergezichten paart aan veel oog voor detail wordt een klein - ik zou bijna zeggen: menselijk - verhaal uit de doeken gedaan. Waarbij Jacquet kiest voor één enkele pinguïn als hoofdpersoon, die (natuurlijk) menselijke eigenschappen wordt toegedicht.

Uiteindelijk is ook deze tweede episode van March Of The Penguins een gemakkelijk invoelbaar verhaaltje over hoeveel ouders voor hun kinderen (moeten) doen. En tussendoor worden er natuurlijk heel wat buikschuivers, bommetjes en plonsduiken gemaakt, gaat de camera mee onder water en in de lucht en ontsnapt het jonge kuiken bovendien op diverse manieren aan de dood. Een entertainende film, kortom.

6. De klassieker: The Camera That Changed The World (Vimeo)

De mobiele camera maakte eind jaren vijftig de revolutie mogelijk, die zich allang in het hoofd van de filmmakers had voltrokken. Ineens hoefde het ding niet meer op een statief te worden geplaatst en kon de cameraman gaan ‘schouderen’. Een geheel nieuw filmgenre kon zich zo ontwikkelen: de direct cinema (of zijn Franse pendant, cinema vérité).

Waar documentaire tot dat moment een statisch en geënsceneerd gebeuren was gebleven, kon ineens het echte leven in beeld worden gebracht. De camera ging zich in de actie mengen, bewoog (mee) en kon stiekem gebeurtenissen vangen. Het was een ontwikkeling die aansloot bij de tijdgeest: de stijve jaren vijftig maakten plaats voor de swingin’ sixties. Als kijker was je daar waar het gebeurde.

De revolutie voltrok zich zo ongeveer simultaan in de Verenigde Staten en Frankrijk en resulteerde direct in twee klassieke films: Primary, de documentaire die van een onbekende Amerikaanse politicus, ene John Kennedy, tegelijkertijd een mens van vlees en bloed en een onweerstaanbare publiekslieveling zou maken. En z’n Franse tegenhanger Chronique D’Un Été, over het dagelijks leven van gewone Parijzenaars.

De documentaire The Camera That Changed The World (59 min.) van Mandy Chang uit 2011 - netjes met statief opgenomen overigens en voorzien van interviews en archiefmateriaal - brengt dit scharnierpunt in de documentairehistorie in beeld met de pioniers van het genre in Amerika (Robert Drew, Albert Maysles, Richard Leacock en D.A. Pennebaker, die begin augustus op 94-jarige leeftijd overleed) en Frankrijk (Jean Rouch, Michel Brault en Jean-Pierre Beauviala).

Zonder hen zou de observerende film zoals we die nu kennen, nog altijd één van de dominantste documentairegenres, er totaal anders uit hebben gezien. Zonder hun camera’s zouden fly on the wall-klassiekers als Dont Look Back, Titicut Follies en The War Room bovendien nooit het licht hebben gezien. En zonder die films zouden de popmuziek, psychiatrie en politiek een ander karakter hebben gehad.

Tot slot...

Tot zover de DocUpdate van deze week. Het wordt vast een mooi jaar, waarin ik als zelfverklaarde docudominee waarschijnlijk weer heel vaak van mijn eigen kansel zal preken over mooie, aangrijpende of gewoon belangrijke nieuwe films. Weest gewaarschuwd!

Zondag is op Canvas al zo'n film te zien: Forever Pure, over de oerconservatieve Iraëlische voetbalclub Beitar Jerusalem FC die twee islamitische spelers aantrekt, wordt herhaald. Een absolute aanrader!

Deze zomer heeft Netflix bovendien een vierde seizoen toegevoegd aan Last Chance U, de bekende docuserie over Amerikaans college football.

En donderdag herhaalt Do No Resist, over de militarisering van de Amerikaanse politie.

Volgende week in De DocUpdate: Freek, Daymohk en Tanja.

Vergeet intussen ook niet om Diego Maradona te gaan bekijken in de bioscoop. De beste voetbaldocu van het jaar, als je het mij vraagt.

PS

Als je geen nieuwsbrief hebt ontvangen (bijvoorbeeld omdat je spamfilter hem heeft onderschept), kun je altijd terecht bij het chronologische overzicht van alle nieuwsbrieven. Daar kun je ook de nieuwste DocUpdate vinden. Bedenk echter: zonder tegenbericht verschijnt er elke week een DocUpdate.

En mocht je inspiratie of achtergrondinformatie kunnen gebruiken, kijk dan op de DocUpdate-website, waarop zo’n 650 documentaires, met kijklinks, zijn te vinden. Je kunt zoeken op titel, maker, thema en trefwoord.

Onder de noemer Boeijen Bekijkt 't schrijf ik ook elke maand een bijdrage voor de website 2Doc.nl, de website voor documentairefilms van de Publieke Omroep. Ditmaal: Zijn Wij Dit?