De DocUpdate (26 februari 2018)
1. The Final Year (Netflix)
Het lijkt al een eeuwigheid geleden dat de Verenigde Staten konden doorgaan voor de onbetwiste leider van de vrije wereld - ondanks de kritiek die je óók toen kon hebben op de grootmacht. Tegenwoordig lijkt de kwalificatie Vernederde Staten toepasselijker: een land dat soms verdacht veel weg heeft van een veredelde bananenrubriek, geleid door een onverlichte despoot die de hele wereld per tweet de wetten van de reality tv probeert op te leggen. Elke vorm van diplomatie lijkt de huidige Amerikaanse president, die voor iedereen wel een denigrerende bijnaam heeft, volledig vreemd.
De opkomst van Trump toont in elk geval op pijnlijke wijze aan hoe kwetsbaar de Amerikaanse democratie is - hoe kwetsbaar democratieën überhaupt zijn. In The Final Year (89 min.) van Greg Barker zien we Trumps voorganger aan het werk, ene Barack Obama, een naam uit een grijs verleden toen de economische crisis van 2008 nog volop nasmeulde, Democraten en Republikeinen elkaar ook al de tent uit vochten en Donald Trump daadwerkelijk de hoofdpersoon was van zijn eigen televisieprogramma, The Apprentice (dat volgens hem een Emmy Award had moeten winnen, elk jaar natuurlijk).
Deze observerende documentaire richt zich op de drie medewerkers die Obama’s buitenlandbeleid vormgeven: minister van buitenlandse zaken John Kerry, speechschrijver/confidant Ben Rhodes en de Amerikaanse ambassadeur bij de Verenigde Naties Samantha Power. Met bijrollen voor veiligheidsadviseur Susan Rice en de cerebrale president zelf. In de laatste twaalf maanden van zijn ambstermijn proberen ze nog een aantal belangrijke pijnpunten weg te werken en Obama's erfenis veilig te stellen. Terwijl de tijd van de eerste zwarte Amerikaanse president zienderogen opraakt, dient Donald Trump zich steeds nadrukkelijker aan als potentiële nieuwe president.
The Final Year maakt de dagelijkse praktijk van internationale diplomatie op boeiende wijze inzichtelijk: het masseren en confronteren van medestanders en opponenten achter de schermen, de met veel ceremonieel omgeven officiële gelegenheden en het continue reizen, van de ene kant van de aardbol naar de andere. Tussen de bedrijven door - onderweg in de auto of het vliegtuig, in de aanloop naar of na afloop van alweer een internationale top en tijdens de spaarzame momenten thuis - reflecteren de bureaucraten op hun idealen, de weerbarstige praktijk en hoe ze die met elkaar in overeenstemming proberen te brengen.
Soms komen ze daarbij lijnrecht tegenover elkaar te staan; de cocky en zakelijke Rhodes en de idealistische, emotioneel betrokken Power zijn het bijvoorbeeld helemaal niet eens over hoe het verder moet met Syrië. Op de een of andere manier moeten ze samen toch tot een coherent beleid zien te komen. Gelukkig is er altijd de onvermoeibare Kerry, die van geen ophouden wil weten, ondanks de deprimerende berichten vanuit steden als Aleppo. Intussen telt ieder voor zich Obama’s zegeningen: een deal met Iran, het klimaatakkoord van Parijs en de ontspanning tegenover Cuba. Een erfenis, die inmiddels, ruim een jaar later, voor een groot deel om zeep is geholpen door de regering Trump.
Op de website 2Doc is Dirk Jan Roelevens film over eurocommissaris Frans Timmermans te bekijken. De Europeaan is thematisch verwant met The Final Year en geeft een Europees perspectief op ingrijpende gebeurtenissen in min of meer dezelfde periode.
2. Fatum (Room 216) (dinsdag, 22.55 uur, op NPO2)
Zou regisseur Ramón Gieling zich tekort gedaan voelen als we zijn documentaire Fatum (Room 216), die in première ging op het IDFA en waarvan dinsdag de ingekorte televisieversie (54 min.) wordt uitgezonden op NPO2, scharen onder de noemer 'true crime'? Gieling stelt namelijk heel wat in het werk om van Fatum, het Romeinse woord voor noodlot, geen routineuze thriller te maken.
Dat begint al met het motto van de film: 'Some reflections on the notion of love and death'. Verder zijn er de regelmatig terugkerende citaten uit Het Hooglied, waarmee het dramatische verhaal dat zich op beeld ontvouwt psychologisch wordt geduid, en de verstilde beelden van zogenaamde 'schuldige omgevingen', die dat verhaal op naargeestige wijze illustreren. En dan is er nog het geladen muziekstuk Fatum van componist Paul M. van Brugge, die door twee musici, in beeld bovendien, wordt ingespeeld.
Die extra elementen, waarvan je wenkbrauwen wellicht spontaan de lucht ingaan, zijn echter niet meer dan de - enigszins pretentieuze - omlijsting van de kern van deze spannende documentaire: een verhoor van de militaire commandant Russell Williams uit Canada, die in 2010 in verband werd gebracht met de verdwijning van maar liefst vier vrouwen. 'Zeg maar Russ' oogt als een vriendelijke en nette burgerman, die vanzelfsprekend graag wil meewerken aan het onderzoek.
In kamer 216 wordt Williams opgewacht door de voorkomende rechercheur Jim Smyth en drie camera's, die het gehele gesprek vanuit verschillende hoeken van de verhoorkamer vastleggen. Smyth gaat uiterst behoedzaam te werk, legt zijn gesprekspartner tijdens het gesprek van bijna tien uur beleefd allerlei vragen en hypothesen voor en draait hem intussen vakkundig de duimschroeven aan. Dat spannende psychologische spel, waarbij kat en muis elkaar op zo onopvallend mogelijke wijze achterna zitten, drijft deze film, die moeiteloos aansluiting vindt bij het populairste documentairegenre van dit moment (true crime) en er een mooie aanvulling op is.
3. Atomic Homefront (HBO/Ziggo)
Het is heerlijk weer. En de kinderen van Dawn Chapman willen buiten spelen. Moeder is echter onvermurwbaar: blijf maar binnen. Vanuit haar bedompte keuken kijkt ze naar buiten, de verte in. Maar radioactiviteit kun je niet zien. Het is lastig, onmogelijk misschien, om haar kroost in deze omgeving te beschermen, zo realiseert ze zich. Nee, Dawn en haar kinderen wonen niet in Tjernobyl of Fukushima, maar ‘gewoon’ in St. Louis, in het hart van de Verenigde Staten. Een plek waar een doodgewone huismoeder (noodgedwongen) kan uitgroeien tot een zeer effectieve activist.
In 1942 besloot de Amerikaanse regering om er, in het diepste geheim, de atoombommen te gaan ontwikkelen, die later hun weg zouden vinden naar de Japanse steden Hiroshima en Nagasaki. Aan afval dacht niemand. Dat dumpten ze gewoon aan de noordzijde van de stad. 75 Jaar later is de omgeving een Atomic Homefront (96 min.) geworden, een soort horrorvariant op ons eigen Groningen, het slagveld van de Nederlandse gaswinning. Met de bijbehorende persoonlijke tragedies, bureaucratische onverschilligheid en - als onvermijdelijk gevolg daarvan - empowerment van enkele betrokken burgers.
Tijdens een informatiebijeenkomst wil één van deze bewoners van de medewerkers van het Amerikaanse milieu-agentschap EPA weten of zij hier misschien zouden willen wonen. ‘Ik zou daar geen problemen mee hebben’, luidt het verplichte antwoord van de voorzitter van de bijeenkomst. Hoon valt haar ten deel. Een vrouw staat op en vraagt het woord. ‘Ik heb iets te zeggen. Ik ben geboren in Spanish Village. Ik heb mijn dochter zien sterven aan een hersentumor. Ik heb nog drie andere kinderen ziek thuis. En jij wilt hier leven?’ Ze kijkt de vrouw op het podium nog eens diep in de ogen. ‘Wil jij écht hier leven? Want ik kan het lichamelijk niet aan om nog een kind te begraven.’
Deze observerende documentaire van Rebecca Cammisa volgt gewone mensen zoals deze radeloze moeder en Dawn Chapman, die zich niet langer (willen) laten vermalen door de molens van het systeem. Ze vormen actiegroepen met nuchtere namen als Coldwater Creek - Just The Facts Please en Just Moms STL. En nemen plaats in sfeerloze zaaltjes met ongemakkelijke stoelen, beroerde koffie en systeemplafonds. Tegenover op zichzelf goedwillende functionarissen, die ook weinig kunnen uitrichten (en natuurlijk ook niet verantwoordelijk zijn voor de ellende die ooit, in de hitte van de Tweede Wereldoorlog, is veroorzaakt). De navolgende woede en onmacht laten zich raden.
Slikken of stikken? Concreet: strijden of verhuizen? Of beide? Het beurtelings wanhopig, hoopvol en woedend stemmende Atomic Homefront stelt elementaire vragen over leven op gevaarlijk terrein. Met een vertrouwd aanvoelende cast van strijdvaardige slachtoffers, Oostindisch-doven, klokkenluiders, meel in de mond-praters, vakbondstypes en goede bedoelers vertelt Cammisa zonder fratsen het universele verhaal van nietige mensen tegenover een apparaat met een al te grijs gelaat. Na alweer een teleurstellend bericht trekt Dawn Chapman boos een sombere conclusie: ‘Beleefde mensen worden vergiftigd.’ Even later heeft ze zichzelf hervonden en alweer een boodschap voor andere bezorgde moeders: ‘Superman gaat niet komen. Soms moet je je eigen superheld zijn.’
Over de situatie in Groningen werden inmiddels ook enkele treffende documentaires gemaakt. In De Stille Beving wordt de getroffen familie Heite gevolgd, terwijl Geschenk Uit De Bodem (waarover ik hier al schreef) zowaar een tragikomisch beeld schetst van de aardbevingsproblematiek in het hoge Noorden.
4. Snelwegkerk (woensdag, 22.55 uur, op NPO2)
Langs de ooit zo roemruchte Duitse Autobahn zit op een Raststätte, te midden van de Tankstelles en Rasthäuser, soms een Snelwegkerk (53 min.) verstopt. Het zijn toevluchtsoorden voor mensen die even een moment stilte en bezinning zoeken in onze wereld van voortdurend onderweg. Elsbeth Fraanje maakte er een subtiele film over, die tijdens het Nederlands Film Festival met het Gouden Kalf voor beste korte documentaire werd beloond.
'Een mozaïekvertelling over mensen die op zoek gaan naar wat hen ten diepste beroert', aldus de jury van dienst. 'Aan de hand van diverse personages die elk met een ander motief de snelwegkerk bezoeken en openhartige teksten uit het Anliegenbuch wordt een beeld geschetst van de hedendaagse condition humaine.' Waarvan acte.
Stapvoets portretteert Fraanje enkele 'vaste klanten' van een Autobahnkirche, zoals een Vlaamse vrouw die soms heel even weg kan bij haar ernstig zieke man, de vrachtwagenchauffeur die aan een knokpartij de bijnaam Zahnfee overhield en twee oudere vrouwen die samen een kapelletje schoonhouden en intussen stiekem gluren in het gastenboek.
Het is een ingetogen vertelling geworden, zonder grootse emoties of spannende ontwikkelingen. Snelwegkerk observeert vanaf een zekere afstand - en blijft daardoor ook wat op afstand. Een verstilde, omfloerste en soms droogkomische sfeertekening, waarin gewone mensen verbinding zoeken; met een hogere macht, met de mensen om hen heen of, gewoon, met zichzelf.
5. De klassieker: The Act Of Killing - director's cut (Videoland)
Als je iemand een bijzonder ongemakkelijke filmavond wilt bezorgen, schotel hem dan zonder al te veel voorinformatie The Act Of Killing (2012) voor. Ik heb tweemaal een avond - en de bijbehorende nacht en dagen daarna - laten vergallen door de bikkelharde film van Joshua Oppenheimer en begin nooit meer aan een derde kijkbeurt. Terwijl ik dit intik, spuug ik tussen twee vingers door op de grond. Beloofd. Uit puur zelfbehoud overigens.
Tegelijkertijd zou ik iedereen die de film nog niet heeft gezien aanraden om er direct een paar uurtjes voor vrij te maken. Gewoon op Videoland: The Act Of Killing, de zogenaamde director’s cut zelfs (159 min.). Zorg dan wel voor tissues, een emmertje en enkele hulplijnen, want een walgelijkere kijk op de wrede inborst van dé mens - nee, laten we het comfortabel houden - van sómmige mensen zul je niet snel meer krijgen.
Oppenheimer heeft voormalige Indonesische massamoordenaars, die het land halverwege de jaren zestig enthousiast zuiverden van communisten en andere onwelgevallige landgenoten, gevraagd of ze de hoofdrol willen spelen in een overdadig aangeklede speelfilm over hun eigen heldendaden. De inmiddels bejaarde mannen happen enthousiast toe en kruipen nog eenmaal in de rol van hun leven.
Waar de gemiddelde kijker - hopelijk - een stel voormalige criminelen met een nauwelijks ontwikkeld moreel besef ziet, die tegenwoordig zowaar een soort macabere fanbasis lijken te hebben, menen ze zelf dat die film hen eindelijk die welverdiende roem zal brengen. De camera biedt hen tevens de mogelijkheid om hun vakkennis over te dragen, want hoe kun je nu eigenlijk het beste prikkeldraad om iemands nek wikkelen en waar moet je die dan aantrekken? Wacht, ze demonstreren het wel even.
The Act Of Killing is zo’n film die je nooit meer vergeet - al zou je eigenlijk niets liever willen. Oppenheimer filmde tegelijkertijd overigens ook het aangrijpende The Look Of Silence (2014), een documentaire met een conventionelere opzet, waarin de kant van de slachtoffers van de Indonesische genocide wordt belicht. Ook die film klapt er genadeloos in. Beide documentaires werden genomineerd voor een Oscar en sleepten diverse prijzen in de wacht.
Joshua Oppenheimer is na het filmen van zijn indrukwekkende tweeluik uit Indonesië vertrokken en zal daar ook niet snel terugkeren. ‘Ik kan Indonesië waarschijnlijk zonder problemen in’, vertelde hij halverwege 2015 in een interview met The New York Times. 'Ik weet alleen niet zeker of ik het land ook weer levend kan verlaten.’
Tot besluit...
Dat was ‘m alweer, De DocUpdate van deze week. Met de blik op oneindig, het caleidoscopische beeldscherm, en de afstandsbediening in de ene en de iPad in de andere hand voor je samengesteld.
De herhaling van de documentaire 1971, over een inbraak van linkse activisten die FBI-geheimen stalen om ze in de openbaarheid te brengen, heeft de selectie uiteindelijk niet overleefd. Stem donderdagavond rond middernacht echter gerust af op NPO2 voor deze fijne film uit 2015.
Volgende week in De DocUpdate aandacht voor een Utrechts project waarbij jongeren in een ouderencomplex gaan wonen en de Griekse extreem-rechtse partij Gouden Dageraad. En als je nog eens stukje wilt teruglezen, check dan hier het alfabetische overzicht.
Gegroet,
PS
Afgelopen week was op de Britse televisie een televisiedocumentaire te zien over de val van Hollywood-bobo Harvey Weinstein, één van de bekendste #metoo-beschuldigden. In Working With Weinstein komen Engelse oud-medewerkers en samenwerkingspartners van de Miramax-baas aan het woord. Ze schetsen een verontrustend beeld van een bullebak van een vent, die zich stelselmatig schuldig maakt aan (seksuele) intimidatie.
Intussen werken actrice Jennifer Lawrence en presentatrice Catt Sadler naar verluidt aan een docuserie over de #metoo-beweging.