De DocUpdate (29 april 2019)
1. De Erfenis Van Een Verzetsheld (vanavond, om 20.25 uur, op NPO2)
De plattegrond van een huis. Een oude foto ervan. 'Van wie was dat huis?', wil de interviewer weten. 'Dat was van een NSB'er geweest.' Jeugdherinneringen. Aan de petroleumlamp. Banken zonder leuning. Een uitschuifbare tafel. 'Nee, die klapte niet uit', meent een andere dochter van verzetsstrijder Johannes Post. 'Volgens mij was het één tafel.' Even later: 'Weet jij toevallig hoe het tafelzeil eruitzag?'
Als de kleuren en het patroon van dat zeil zijn bepaald, het op de keukentafel is gelegd en daar stoelen omheen zijn geplaatst, kan de documentaire De Erfenis Van Een Verzetsheld (55 min.) beginnen. 'Oh ja, zeg!' reageert een oudere vrouw met rollator enthousiast als ze het decor van deze interviewdocumentaire van Geertjan Lassche betreedt. 'Zoals het vroeger was.' 'We hadden allemaal een vaste plaats', vertelt een andere dochter van Johannes Post aan één van zijn kleinkinderen. Die kijkt eens rond: 'Ziet er wel een beetje krap uit.'
Op hun oude plek in de keuken van de familie Post denken zijn vier nog levende kinderen terug aan hun vader. Lassche helpt de drie inmiddels bejaarde dochters van Johannes Post en zijn ene zoon op weg en stimuleert hen om hun herinneringen te delen met hun eigen kroost, de kleinkinderen van de mythische verzetsheld. De symboliek is helder: een nieuwe generatie wordt ingewijd in de wederwaardigheden van de Tweede Wereldoorlog in Nederland en een belangrijk icoon daarvan.
Ieder heeft zijn eigen kijk op en herinneringen aan de man, die in het boek De Levensroman Van Johannes Post tot bovenmenselijke proporties is opgeblazen. Hun verhalen botsen regelmatig met elkaar. Op de kruispunten bevindt zich waarschijnlijk zoiets als de waarheid. De filmmaker illustreert de getuigenissen met figuratieve zwart-wit beelden van sinistere SS'ers, blaffende nazihonden en de bedompte cel, vanwaaruit Post op 16 juli 1944 naar zijn einde in de duinen bij Overveen zou zijn geleid.
De familie Post, inclusief aangetrouwde familie, gaat intussen op zoek naar de man achter de mythe. Was Johannes een zeer principieel mens of vooral een ongelooflijke avonturier? Had hij een amoureuze relatie met het Joodse meisje Thea, dat door hem als koerier werd ingezet? Én: ben je hem uiteindelijk dankbaar voor zijn verzet of neem je het hem juist kwalijk dat hij alles, waaronder het lot van zijn eigen kinderen, in de waagschaal heeft gesteld?
Het zijn vragen waarop geen eenduidig antwoord valt te formuleren - vragen die al véél vaker zijn gesteld bovendien. Met zijn speelse vorm en insteek formuleert De Erfenis Van Een Verzetsheld, op basis van het welbekende verhaal van het Nederlandse verzet in de Tweede Wereldoorlog en de Jodenvervolging, echter een antwoord dat weer als nieuw klinkt.
2. Ademloos (woensdag, om 22.55 uur, op NPO2)
Op archiefbeelden uit 1977 benadrukt Jacques Lepoutre, de huisarts van het Vlaamse dorp Kapelle-op-den-Bos, dat kanker als gevolg van asbest een zeer zeldzame ziekte is. 'Op de 120.000 sterfgevallen in België vorig jaar zijn slechts tien mensen daaraan gestorven.' Of er een verband is met asbest? 'Dat weet ik niet. Maar ik kan bevestigen dat ik bij onze arbeiders geen enkel geval van mesiothelioom heb gezien.'
'Uiteindelijk is 'm er zelf aan overleden', zegt Kapelles huidige huisarts Renaat Huysmans over Lepoutre, toentertijd tevens de bedrijfsarts van Etex-Eternit, een plaatselijke fabrikant van dakbedekkings- en bouwmaterialen die veelvuldig gebruik maakte van asbest. 'Wiens brood men eet, wiens woord men spreekt', constateert Huysmans, die in de plaatselijke gemeenschap nog altijd heel veel loyaliteit naar het bedrijf ziet. 'Ik vrees dat dat zeker en vast van toepassing is geweest.'
Filmmaker Daniel Lambo groeide op in Kapelle-op-den-Bos en zag van dichtbij hoe asbest huishield in zijn directe omgeving. Zijn vader, een vakbondsman die bij Etex-Eternit werkte, moet hebben geweten hoe de fabrikant doelbewust risico's nam met de plaatselijke volksgezondheid. Hij wilde er tot aan zijn dood echter nooit over praten en vroeg zijn zoon zelfs om het onderwerp te laten rusten. Die slaat het vaderlijk advies met Ademloos (80 min.) overtuigend in de wind.
In zekere zin heeft vader Lambo daar zelf om gevraagd: hij stimuleerde zijn zoon ooit om vakantiewerk te gaan doen bij Etex-Eternit. Met het geld dat hij daarmee verdiende, kocht Daniel zijn allereerste camera. Enkele tientallen jaren later zet hij dat middel nu in voor een onderzoek naar het gebruik van asbest en de gevolgen daarvan. Zijn queeste is persoonlijk van aard, maar niet navelstaarderig of sentimenteel, en uitstekend gedocumenteerd bovendien.
De film brengt de Belgische filmmaker tot ver buiten zijn eigen landsgrenzen. Nadat asbest in de jaren negentig in de ban is gedaan in Europa, is de productie gewoon geoutsourced naar landen als India, waar een tweede Kapelle is ontstaan. In het kwadraat, welteverstaan. Het is een uiterst wrange conclusie. En de asbestindustrie, zo ervaart Lambo tijdens het maken van deze krachtige documentaire aan den lijve, geeft zich nog altijd niet zomaar gewonnen...
3. Anil Ramdas: Nooit Meer Thuis (donderdag, om 22.55 uur, op NPO2)
Hij was ‘de beroemdste allochtoon van Nederland’, aldus schrijver Stephan Sanders, die volgens eigen zeggen een bijzonder moeizame vriendschap met Anil Ramdas onderhield en samen met hem het televisieprogramma Het Blauwe Licht presenteerde. Het was ‘een stem die ik mis in het politieke debat van vandaag', zegt Ramdas' vriend en collega Pieter Hilhorst. 'Overnight was hij een ster', herinnert zijn collega bij De Groene Xandra Schutte zich. 'Het was ook of hij er uiterlijk door veranderde. Alsof hij groter werd.' De 'Tamil-tijger' van een oude redactiefoto, waarop een iel mannetje met een snorretje is te zien, werd volgens Schutte ineens een mooie jongen.
Zo staat Anil Ramdas ook in ons geheugen gegrift (áls hij daarin al een plek heeft verworven; roem komt én gaat nu eenmaal te paard). Als een gesoigneerde, welbespraakte en nadenkende schrijver, presentator en intellectueel van Surinaams-Hindoestaanse afkomst. Hij werd in de tweede helft van de twintigste eeuw een gewaardeerde opiniemaker, mocht opdraven als Zomergast en bemachtigde later een correspondentschap in India. Ogenschijnlijk een geslaagd man. Een migrant ook, die zijn eigen plek had verworven in zijn nieuwe vaderland. Gaandeweg begon hij zich echter steeds meer een vreemde te voelen in Nederland.
Dat is tevens de centrale thematiek van Anil Ramdas: Nooit Meer Thuis (58 min.), een touchant portret van de man, die halverwege de jaren zeventig naar Nederland verkaste en aan het begin van de 21e eeuw door de politieke ontwikkelingen rond Pim Fortuyn, Theo van Gogh en Geert Wilders steeds meer in het nauw werd gedreven. Een mismatch met zijn omgeving, zoals hij het zelf formuleert. Of was hij gewoon jaloers op die nieuwe 'troetelallochtoon' Ayaan Hirsi Ali?, zoals Stephan Sanders hem fijntjes voorhoudt in een radio-interview. Dat gevoel van totale vervreemding dat Anil Ramdas, die tevens een drankprobleem ontwikkelde, moet hebben ervaren, wordt door filmmaker Paul Cohen vervat in steeds terugkerende sequenties van hectische stadsbeelden. Zijn natuurlijke biotoop is een wezensvreemde wereld geworden.
Cohen portretteert de eerzuchtige Ramdas verder via diens talrijke media-optredens, zijn schrijfwerk en interviews met de mensen die hem echt kennen, zoals Ramdas’ zus Kawita, zijn biografe Karin Amatmoekrim en ‘s mans jeugdvriend Emile Echteld, de Creoolse jongen die hem vroeger in Paramaribo beschermde tegen bullebakken en die later in de Bijlmerbajes terecht zou komen. Cohen confronteert hen tevens met audiofragmenten van de man die in 2012, op zijn eigen verjaardag nota bene, op 54-jarige leeftijd zijn leven beëindigde. Óf, als je zoals Emile gelooft in reïncarnatie: begon aan een volgend bestaan.
4. Forever Pure (donderdag, om 23.55 uur, op NPO2)
Forever Pure lijkt misschien een voetbalfilm; over een topclub die twee buitenlandse spelers aantrekt om z’n prestaties op te krikken. Maar de voetbalwereld is niet meer dan een vrij willekeurig decor voor deze vlijmscherpe documentaire, waarin de spanningen tussen (conservatief) Israël en haar moslimomgeving centraal staan.
Premier Benjamin Netanyahu en minister Avigdor Lieberman, leider van de rechts-nationalistische politieke partij Yisrael Beiteinu, associëren zich graag met de Israëlische eredivisieclub Beitar Jerusalem FC. De harde kern van die club, La Familia, is berucht om zijn anti-Arabische uitspraken en vertegenwoordigt daarmee de zogenaamde hardliners van het land.
Het is dan ook niet vreemd dat Beitar helemaal op zijn kop komt te staan als eigenaar Arcadi Gaydamak in het seizoen 2012-2013 twee Tsjetsjeense moslims aantrekt voor de enige Israëlische club die nog nooit een Arabische speler had.
De Russische Jood Gaydamak kocht Beitar overigens ooit om zich te verzekeren van stemmen voor het burgemeesterschap van Jeruzalem. Als die campagne op een gigantische sof is uitgelopen, besluit hij (uit louter cynische overwegingen?) om bij Beitar de knuppel in het hoenderhok te gooien.
De twee aangetrokken moslims veroorzaken een stroom aan racistische reacties en zorgen tevens voor een genadeloze stammenstrijd binnen de populaire voetbalclub, waardoor bepaalde clubiconen ineens de risee van de eigen achterban worden.
Forever Pure (85 min.) van regisseur Maya Zinshtein legt dat malicieuze proces genadeloos vast. Voetbal is oorlog, zei Rinus Michels al eens, en kan dus ook, om de militaire theoreticus Von Clausewitz te parafraseren, een voortzetting van politiek met andere middelen worden.
5. De klassieker: Shoah (YouTube)
Blijmoedig glimlachend heeft hij Lanzmann tot dan toe te woord gestaan. Wat moet hij anders? Michaël Podchlebnik, één van de slechts twee overlevenden van Hitlers vernietigingskamp in het Poolse Chelmno, waar voor het eerst met gas werd gewerkt. Vierhonderdduizend anderen stierven er een wisse dood. Wat rest hem anders dan die peilloze ellende weglachen? Podchlebnik probeert te volharden in zijn lach. Moet hij soms huilen? En dan stelt Claude Lanzmann die ene vraag: hoe reageerde je toen je voor het eerst lijken moest inladen, nadat de deuren van de gaskamers werden geopend?
De vraag moet eerst worden vertaald naar het Hebreeuws. Het gezicht van Podchlebnik betrekt zienderogen: ‘Wat moest ik anders dan huilen?’ Het lid van het 'Sonderkommando', gevangenen die anderen van en naar de gaskamers moesten begeleiden, probeert op zijn lip te bijten, maar de tranen laten zich niet meer beteugelen. ‘Op de derde dag vond ik mijn vrouw en kinderen.’ Hij kijkt bijna smekend naar de Franse filmmaker, alsof hij nog eenmaal om genade wil vragen. Die laat echter een stilte vallen. ‘Ik heb mijn vrouw begraven en daarna gevraagd of ik ook gedood kon worden. De Duitsers vonden me echter nog sterk genoeg om te werken.’
Het is Lanzmann ten voeten uit: hij dwingt zijn subjecten, met alle beschikbare middelen, om he-le-maal tot de bodem te gaan. Zoals in de klassiek geworden scène met Abraham Bomba, de kapper van concentratiekamp Treblinka. Het eindresultaat van al dat vragen en wroeten wordt beschouwd als het ultieme document over de Holocaust: Shoah (551 min.), een episch werk van ruim negen uur. In 1985 eindelijk opgeleverd, na twaalf jaar afschrikwekkend monnikenwerk. Tweehonderd uur beeldmateriaal, verzameld in veertien landen, vijf jaar lang gemonteerd. Een levenswerk over de dood - of hoe je die, vaak door puur geluk of anders door enorm doorzettingsvermogen, te slim af kunt zijn. En - vooral - hoe je een handlanger van diezelfde dood kunt worden.
Lanzmann stelt in dat kader vaak kleine, praktische vragen. Over zaken die door hun enormiteit nauwelijks zijn te bevatten. Om zo via herinnering uiteindelijk bij herbeleving te komen. Hij wil van de Poolse spoorwegwerker Henryk Gawkowski, machinist van de trein naar Treblinka, bijvoorbeeld weten of hij in de locomotief ooit geschreeuw hoorde vanuit de wagons. ‘Natuurlijk, ze schreeuwden om water.’ ‘Kun je daar ooit aan wennen’, vraagt Lanzmann door. Nee, antwoordt de machinist. Hij wist natuurlijk dat de mensen achter hem menselijk waren. Net als hijzelf. Gawkowski valt even stil. De Duitsers gaven hem Wodka te drinken, bekent hij. Zonder drank had hij het nooit kunnen doen. Zo wordt de uitvoering van die gruwelijke genocide klein en menselijk gemaakt.
Is Shoah, met zijn kolossale omvang en detaillistische insteek, nog altijd een probaat middel om jongeren te waarschuwen voor de verschrikkingen van extreemrechtse ideologieën? Dat valt te betwijfelen. Daarvoor is de film veel te lang van stof en wreekt zich de keuze om geen archiefmateriaal te gebruiken, maar de overlevenden, getuigen én functionarissen van het naziregime (soms gebruikmakend van een verborgen camera) in het hier en nu leeg te laten lopen over het toen en daar. Shoah is daardoor uiteindelijk meer een verzameling verpletterend bewijsmateriaal dan wat we tegenwoordig een meeslepende film zouden noemen. In die zin heeft Steven Spielbergs speelfilm Schindler's List, met dat meisje in de roze jas tegen een verder volledig zwart-wit decor als een ultiem onschuldig symbool voor de Jodenvervolging, tegenwoordig waarschijnlijk meer overtuigingskracht.
Kijkers met een 'ouderwetse' aandachtsspanne kunnen echter volledig wegzinken in de tocht door de hel, waartoe Lanzmann zijn gesprekspartners ('meedogenloos', zegt hij zelf in de aan hem en zijn magnum opus gewijde documentaire Claude Lanzmann: Spectres of The Shoah) verleidt dan wel dwingt. Shoah veroorzaakt dan een soort secundaire herbeleving, waarbij je stapsgewijs afdaalt naar de diepste krochten van de menselijke ziel.
Tot besluit...
Tot zover de DocUpdate van deze week.
Zonder tegenbericht verschijnt er elke week een DocUpdate. Als je desondanks geen nieuwsbrief hebt ontvangen (bijvoorbeeld omdat je spamfilter hem heeft onderschept), kun je altijd terecht bij het chronologische overzicht van alle nieuwsbrieven. Daar kun je ook de nieuwste DocUpdate vinden.
En mocht je inspiratie of achtergrondinformatie kunnen gebruiken, kijk dan op de DocUpdate-website, waarop ruim 500 documentaires, met kijklinks, zijn te vinden. Je kunt zoeken op titel, maker, thema en trefwoord.
Onder de noemer Boeijen Bekijkt 't schrijf ik ook elke maand een bijdrage voor de website 2Doc.nl, de website voor de documentairefilms van de Publieke Omroep. Ditmaal: De Tijd Heelt Alle Wonden, Maar…
Volgende week in De DocUpdate: een campagnedocu met onder anderen de lieveling van Links Amerika, de tragische zaak Tuitjenhorn en de Born Free-generatie van Zuid-Afrika.
En wat heeft kunstenaar/schrijver Armando tijdens de Tweede Wereldoorlog nu precies gedaan in de bossen bij Amersfoort? Of heeft hij die steekpartij gewoon verzonnen?
Gegroet,
PS
Donderdag gaan Ganz: How I Lost My Beetle van Suzanne Raes, een postuum portret van de man die voorvader van de Volkswagen Kever ontwierp, en The Man Who Stole Banksy, over de illegale verkoop van een omstreden graffitiwerk van Banksy, in première in de bioscoop. Gaat dat zien.