De DocUpdate (29 juni 2020), met o.a. grootschalig misbruik in de Amerikaanse turnwereld, het Javaanse kindermeisje van een Nederlands gezin en een strijdbare Sri Lankaanse rapster
1. Athlete A (Netflix)
Documentaire mag dan een genre van de lange adem zijn. Dat hoeft niet te betekenen dat er geen druk op de ketel zit, in de vorm van andere makers die je de loef proberen af te steken. Zo was er vóór Whitney, een portret van zangeres Whitney Houston, bijvoorbeeld al Whitney: Can I Be Me. Vóór Bully. Coward. Victim. The Story Of Roy Cohn een andere film over de gevreesde Trumpfluisteraar: Where's My Roy Cohn?. En is er vóór Athlete A (104 min.) dus ook al eerder een documentaire gemaakt over het misbruikschandaal in de Amerikaanse turnwereld: At The Heart Of Gold: Inside The USA Gymnastics Scandal.
Als maker, het duo Bonni Cohen en Jon Shenk in dit geval, word je in zo’n geval gedwongen om de meerwaarde van jouw film nog eens extra over het voetlicht te brengen. Waarom zouden wij, de mensen die sowieso al vierkante ogen hebben van het kijken, anders óók jouw interpretatie van allang bekende gebeurtenissen (seksueel misbruik van talloze talentvolle turners, onder wie enkele medaillewinnaars op de Olympische Spelen, door de Amerikaanse sportarts Larry Nassar en de enorme doofpot waarin al die onwelgevallige verhalen jarenlang werden gestopt door de verantwoordelijke bobo's) tot ons willen nemen?
Welnu, Cohen en Shenk concentreren zich niet zozeer op het misbruik zelf - al bevat ook deze film enkele indringende persoonlijke getuigenissen van slachtoffers, onder wie de turnster die zich als eerste anoniem meldde onder de noemer Athlete A - als wel op het systeem eromheen. Seksueel geweld als min of meer logisch gevolg van de tough love-benadering waarmee de turnsters steevast werden bejegend. Nadat de Amerikaanse turnbond begin jaren tachtig het Roemeense echtpaar Bela en Martha Karolyi inhuurde, dat eerder de stuurse tiener Nadia Comaneci naar een Olympische Gouden medaille had gedrild, was er ook bij Team USA een soort Oostblok-cultuur ontstaan. Met een heuse medailleregen tot gevolg - en een onmenselijke atmosfeer.
De coaches waren oppermachtig en stelden zich bikkelhard op, terwijl de atletes steeds jonger werden, hun menstruatie begonnen uit te stellen en eetstoornissen ontwikkelden. Binnen die verstikkende atmosfeer, een topsportklimaat dat door één van de voormalige turnsters simpelweg wordt omschreven als ‘wreedheid’, was Larry Nassar de man die hen wél als mens en niet alleen als potentiële medaillewinnares zag. Voormalig Olympiër Jamie Dantzscher durft het nog altijd bijna niet te zeggen, maar ze keek destijds echt uit naar zijn behandelingen. Want Larry was ‘de enige aardige volwassene bij de turnbond’ die ze zich kan herinneren. En hij, manipulator eerste klas, wist wel raad met die positie.
Athlete A reconstrueert vervolgens hoe journalisten van The Indianapolis Star dat verhaal op het spoor komen. Nadat USA Gymnastics in de voorgaande jaren alles in het werk heeft gesteld om de beschuldigingen van de anonieme turnster, die intussen ook flink gedwarsboomd werd in haar carrière, binnenskamers te houden. Die metabenadering, waarbij de nadruk meer op de cultuur en cover-up ligt dan op de persoonlijke ervaringen van de individuele meisjes, zorgt ervoor dat deze documentaire minder emotionele impact heeft dan In The Heart Of Gold. Athlete A is vooral een impliciet pleidooi om de begeleiding van sporttalenten nog eens kritisch onder de loep te nemen. En daarin zit dan de meerwaarde van deze solide film.
2. Ze Noemen Me Baboe (maandag, 20.00 uur, op NPO2)
‘Ba’ betekent juffrouw, ‘boe’ moeder. Ze noemen haar dus Baboe. Juffrouwmoeder. Oftewel: kindermeisje. Haar echte naam doet er niet toe. Het is zelfs maar de vraag of de ‘Belandas’ die kennen: Alima. Op de vlucht voor een gearrangeerd huwelijk is de Javaanse vrouw bij het Nederlandse gezin beland. Niet veel later zit ze zelfs met hen op de boot naar Holland. ‘Baboe’ draagt voortaan zorg voor de aandoenlijke peuter Jantje.
Eenmaal terug in Nederlands Indië worden zij en haar bijna-familie eerst geconfronteerd met de Japanse bezetting en daarna met de Indonesische onafhankelijkheidsstrijd, die voor Alima een heel persoonlijke dimensie krijgt via de onweerstaanbare revolutionair Riboet. Het is een tijd waarin haar loyaliteiten, en die van vele andere lokale gezinshulpen, danig op de proef worden gesteld.
Het kindermeisje doet in Ze Noemen Me Baboe (78 min.) zelf haar verhaal. Althans, regisseur Sandra Beerends heeft op basis van getuigenissen van (kinderen en kleinkinderen van) voormalige baboes en Nederlandse kinderen die een baboe hadden een poëtische voice-over tekst geschreven. Vanuit het perspectief van een fictief kindermeisje, Alima dus, dat zich richt tot haar jong gestorven moeder.
De filmmaakster heeft dit persoonlijke relaas – van een gewone vrouw die op een scharnierpunt in de Nederlandse koloniale historie belandt – verbeeld met een vloeiende combinatie van privé-video’s en (nooit eerder vertoond) beeldmateriaal uit Nederlandse en Indonesische archieven. Een subtiel geluidsdecor en zorgvuldig samengestelde soundtrack kleuren de zwart-wit beelden verder in.
Met deze absolute tour de force brengt Beerends zo op een klein en menselijk niveau, via de empowerment van een kindermeisje, een pregnant stuk Nederlandse historie tot leven.
3. Matangi / Maya / M.I.A (donderdag, om 23.45 uur, op Canvas)
‘All I wanna do is bang bang bang bang’, rapt M.I.A., terwijl er geweerschoten klinken in haar wereldhit Paper Planes uit 2007. Een kassa rinkelt: ‘And take your money.’ Zo kijken veel westerlingen toch tegen immigranten aan? Nou, dan kunnen ze het krijgen ook, moet de Britse rapper van Sri Lankaanse origine (echte naam: Maya Arulpragasam) hebben gedacht. In 1985 vluchtte ze als tienjarige Aziatische meisje naar een volledig vreemde wereld, Europa. Die verscheurdheid klinkt door in alles wat ze sindsdien heeft gemaakt.
Dat perspectief – van de buitenstaander die bij ‘ons’ en haar eigen moederland naar binnen kijkt – maakt van de biopic Matangi / Maya / M.I.A. (96 min.) méér dan het zoveelste portret van een succesvolle artiest, die nog eens goed in de markt moet worden gezet of wel een extra veer in zijn reet kan gebruiken. M.I.A.’s venijnige songs kunnen niet los worden gezien van hun maatschappelijke context. Dat betekent overigens niet dat filmmaker Steve Loveridge ook kritisch naar de controversiële rapper kijkt. Daarvoor verblijft hij (blijkbaar) al te lang in haar entourage. Hij filmt Maya sinds halverwege de jaren negentig, toen ze allebei op de kunstacademie zaten.
Onplezierige vragen over de aard van M.I.A.’s activisme of haar omstreden vader, een prominent lid van de verzetsbeweging/terreurgroep de Tamil Tijgers, blijven achterwege. ‘Waarom ben je zo’n problematische popster?’, vraagt Loveridge nog wel aan zijn hoofdpersoon. ‘Waarom…’ Ze maakt de zin zelf af: ‘houd je niet gewoon je bek?’. Waarmee de relatie tussen maker en subject aardig is neergezet. Deze film moet het duidelijk niet hebben van kritische distantie, maar van de nabijheid tussen vrager en bevraagde. De documentaire bestaat voor het leeuwendeel uit B-roll video’s die in huiselijke kring, backstage en tijdens reizen naar Sri Lanka zijn gemaakt.
M.I.A.’s leven en dit spannende portret van een strijdbare jonge vrouw komen tot een climax in 2009 als ze, zwanger van haar eerste kind en genomineerd voor zowel een Oscar als een Grammy Award, ziet hoe de oorlog in haar moederland escaleert. Als ‘enige Tamil in de westerse media’ voelt ze zich geroepen om zich uit te spreken over wat zij de genocide op haar volk noemt. Zo komt Maya zelf ernstig onder vuur te liggen, bijvoorbeeld via een venijnig profiel in New York Times Magazine, waarin ze wordt neergezet als een verwend kind, dat flinterdunne politieke statements maakt. Sleutelquote: ‘”I kind of want to be an outsider”, she said, eating a truffle-flavoured French frie.’
M.I.A. (ofwel: Missing In Action) reageert in stijl met een slicke videoclip, waarin ze zogenaamd met een grote zonnebril op aan een zonovergoten buitenzwembad zit. ‘All I wanna do is check my Monet’, concludeert ze, om met de nodige zelfspot te verduidelijken: ‘M.I.A. investing in third world democracy. These shades were made in Sri Lanka. Don’t you dare write anything else funny about me.’ Waarna de geboren provocateur ostentatief een vliegtuigje vouwt van een dollarbiljet en het door de lucht laat dwarrelen…
4. Wonderful Losers: A Different World (vrijdag, om 21.30 uur op NPO2 Extra)
Alleen de benaming al: knecht. Grigario, in het Italiaans. In die term zit de totale ondergeschiktheid van hun rol opgesloten. Zij zijn er voor het vuile werk. De volledige dienstbaarheid aan hun kopman: de klassementsrenner, klimgeit of klassiekerkoning. Die natuurlijk geen trap te veel zet. Zodat-ie aan het eind van de rit misschien als allereerste zijn wiel over de finishlijn kan duwen.
Tijdens wielerkoersen zijn zij ‘t die het eten halen, zo nodig een wiel afstaan en - vooral - zich helemaal het apezuur rijden. Voor de overwinning van een ander, die hen misschien een héél klein beetje laat meedelen in het succes. Als dat er komt, tenminste. De kans daarop is immers klein. Dan hebben ze alles helemaal voor niets gedaan. En morgen, en overmorgen en de dag dáárna, moeten ze gewoon wéér.
Regisseur Arunas Matelis richt zich in Wonderful Losers: A Different World (73 min.) volledig op deze naamloze helden van het wielerpeloton. Mannen van stavast als Svein Tuft, Paolo Tiralongo en de Nederlander Jos van Emden (die zijn vriendin halverwege de werkdag, een tijdrit in de Giro d’Italia, nog even ten huwelijk vraagt). Hij toont ze zwoegend of juist rustig pedalerend tijdens de koers, plassend lang de kant van de weg, ontspannend op de massagetafel of kermend van de pijn op het asfalt en laat hen daarnaast leeglopen over hun vak.
Met zijn camera observeert Matelis tevens de entourage van de renners en neemt plaats in de ploegleidersauto, van waaruit artsen de mannen tijdens de koers met veel pappen en nathouden bijstaan. Een eenduidig verhaal bevat deze ode aan de werkemannen van de topsport verder niet. En nieuwe inzichten levert Wonderful Losers ook niet op. De documentaire is vooral een heel geslaagde sfeertekening, met een eenmalige hoofdrol voor kerels die doorgaans in stilte hun beulswerk verrichten en aan de meet nooit de rondemiss mogen kussen.
Of …voor deze ene keer... toch wel?
5. Capturing Lee Miller (zaterdag, om 23.00 uur, op NPO2)
Haar zoon Antony wist van niets. ‘Ik kende mijn moeder als een nutteloze dronkaard. Als een hysterica voor wie het nemen van de trein al een hele onderneming was.’ Toen vond zijn vrouw een collectie foto’s op zolder. Antony Penrose kon het nauwelijks geloven. Was dit werk van zijn moeder? En was zij dat ook, die stijlvolle vrouw in Vogue?
Toen Antony talloze naaktfoto’s van zijn moeder zag, kon hij zijn ogen helemaal niet meer geloven. En toen hij ook nog hoorde dat die waren gemaakt door haar vader, zijn eigen opa Theodore, wist hij ook niet of hij zijn oren mocht vertrouwen. Voor zijn geestesoog ontstond een nieuwe vrouw, de vrouw die zijn moeder ooit geweest moest zijn: Lee Miller (1907-1977). Model. Muze. Icoon. Fotograaf. Surrealistische kunstenaar. En oorlogscorrespondent.
Penrose besloot een biografie over die onbekende moeder te schrijven, The Lives Of Lee Miller, en fungeert nu tevens als één van de intimi, deskundigen en navolgers in Capturing Lee Miller (60 min.) die haar leven en oeuvre proberen te duiden. Van de vrijheid blijheid van het interbellum en haar jaren als Alles van sterfotograaf Man Ray via de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog naar de periode waarin ze zichzelf helemaal kwijtraakte en weer terug probeerde te vinden.
Regisseur Teresa Griffiths volgt de bewogen levensroute van haar hoofdpersoon nauwgezet, probeert het wezen van de enigmatische vrouw te vangen in stijlvolle sequenties en lardeert dit geheel met fraaie zwart-wit foto’s van en met de ontzettend veelzijdige Lee Miller. Zo belicht ze alle zijden van een vrouw die haar tijd ver vooruit was, voor wie de wereld te klein leek en die uiteindelijk tóch in de vergetelheid raakte. En dat vond ze misschien niet eens zo heel erg. Haar verleden, vol met trauma’s ook, werd veilig opgeborgen, op zolder.
Het komt allemaal samen in die ene wereldberoemde foto van Lee Miller in de badkuip van Adolf Hitler, die ongeveer op datzelfde moment een einde aan zijn leven heeft gemaakt. Een ongenaakbare blote vrouw, met een staatsieportret van Der Führer op de rand van het bad, die tevergeefs de ellende van het concentratiekamp van Dachau, waar ze die ochtend een serie indrukwekkende foto’s voor Vogue heeft geschoten, van zich af probeert te wassen.
6. Weerzien In Pristina (zondag, om 23.15 uur, op NPO2)
In twintig jaar tijd kunnen mensen sadder, wiser én grijzer worden. Zoals documentairemaker Hans Hermans. In 1999 ontmoette hij als verslaggever van Netwerk in een vluchtelingenkamp bij de Macedonische grens een stel uit Kosovo, Valon en Flutura Murtezi. Tijdens de zoveelste Balkanoorlog waren ze van huis en haard verdreven en per trein gedeporteerd naar de grensplaats Blace. Hermans trok zich hun lot aan, maar verloor de geliefden na de oorlog uit het oog.
Twintig jaar later blijken de Murtezi’s een tienerdochter te hebben. Via social media legt zij namens hen contact met de Nederlander, die zich destijds om hen bekommerde. Hij reist vervolgens af naar de voormalige brandhaard in het hart van Europa. Deze televisiedocumentaire, gemaakt met Hermans’ vaste samenwerkingspartner Martin Maat, is de weerslag van dat Weerzien In Pristina (60 min.) en gebruikt die ontmoeting om terug te blikken op de strijd tussen de Servische troepen en het Kosovaarse bevrijdingsleger UCK en tevens de schade daarvan op te nemen.
Na twintig jaar zijn de wonden nog altijd vers. Niet vreemd: Kosovo was eind jaren negentig het toneel van massaslachtingen, met duizenden doden en nog steeds drieduizend vermisten tot gevolg. Gewapend met foto’s en filmbeelden van mensen die hij in die tijd portretteerde gaat Hans Hermans op zoek naar wat er van hen is geworden. Óf er iets van hen is geworden. Want het is bepaald niet zeker dat ze de oorlog ook allemaal hebben overleefd.
De mensen die hij uiteindelijk opspoort weten niet wat ze zien als Hermans z’n laptop opent: zichzelf, in een andere wereld, toen niemand veilig was. Het zijn beelden die ze nooit eerder hebben gezien. Van gebeurtenissen, die na twintig jaar nog altijd niet volledig zijn verwerkt. De kapot geschoten huizen mogen dan zijn herbouwd, de menselijke schade valt niet zomaar te repareren. ‘Die oorlog gaat voor mij nooit voorbij’, stelt een voormalige UCK-strijder. De man lijkt voor een complete generatie Kosovaren te spreken. Zij gaan gebutst door het leven.
Zijn die wonden van Kosovo over twintig jaar wél geheeld, als de mensen die de oorlog bewust hebben meegemaakt stilaan plaats beginnen te maken voor een nieuwe generatie, die alleen de verhalen erover kent? Afgaande op Weerzien In Pristina, een menselijke film over een ontwrichte samenleving, valt daarover niets met zekerheid te zeggen. De erfenis van de vorige oorlog kan tot een ‘dat nooit meer’-houding leiden, maar zou voor hetzelfde geld de basis voor de volgende oorlog kunnen vormen. De tijd zal ook dat leren.
7. De klassieker: De Sneijder-tapes (nos.nl)
Ooit zaten er drie Sneijdertjes in de jeugdopleiding van Ajax. Wie van de drie Utrechtse broers zou slagen, lag toen nog in de toekomst verscholen. De oudste, Jeffrey, redde het uiteindelijk niet, mede door blessures. De benjamin Rodney zou wél het betaald voetbal halen, maar niet de top. Dat bleek alleen weggelegd voor Wesley Sneijder, die het zelfs schopte tot recordinternational van Oranje. Hij - en niet Jeffrey of Rodney - is ook de hoofdpersoon van een door Kees Jansma geschreven biografie, genaamd Sneijder.
In 2012 trok Kees Jongkind naar Milaan, waar de spelmaker toentertijd de sterren van de hemel speelde voor Inter. Hij had een aardige verrassing voor Sneijder: beelden uit de tijd dat hij als negenjarige jongen in de Ajax-jeugd speelde en materiaal van tien jaar later, toen hij nadrukkelijk aan de deur klopte bij het eerste elftal. Ofwel: De Sneijder-tapes (47 min.), samengesteld uit nooit eerder vertoond ruw materiaal voor een film die Rimko Haanstra en Klaas Vos maakten over de jeugdopleiding van de Amsterdamse voetbalclub (die enkele jaren eerder zeer kritisch was geportretteerd in Roel van Dalens documentaire Ajax: Daar Hoorden Zij Engelen Zingen).
'Er is een enkele speler uit de jeugd die misschien doorbreekt naar het eerste van Ajax', zegt vader Barry Sneijder, die zich volledig wegcijferde voor de voetbalopleiding van zijn zoons, tijdens een interview uit 1993. 'En die enige kun je natuurlijk zijn. Maar je kunt het ook niet zijn. En dat is wat ik ze dan ook wel vertel.' Dat wordt door Jongkind geïllustreerd met een tamelijk pijnlijke scène uit het televisieprogramma Holland Sport, waarin Jeffrey Sneijder opdraaft als 'de grote broer van'. Hij kwam uiteindelijk bij Elinkwijk terecht, in plaats van bij Real Madrid. Ooit, in een interview met Haanstra en Vos, zaten ze nog gebroederlijk naast elkaar, als guitige jochies die een droom deelden.
Daarin zit ook de meerwaarde van deze aandoenlijke tv-docu, die de ontwikkeling van de aankomende wereldster Wesley Sneijder en zijn respons daarop in beeld brengt, maar vooral ook laat zien voor hoe weinig talenten daadwerkelijk een topsportcarrière is weggelegd. Van zijn vroegere jeugdteam heeft bijvoorbeeld alleen Johnny Heitinga, volgens Sneijder destijds de absolute nummer één van het elftal, ook de wereldtop gehaald. De rest heeft al die jaren voor niets - of gewoon voor de lol - thuis tegen een bal in een netje staan trappen, zoals de hoofdpersoon als negenjarige voor de camera demonstreert aan zijn latere zelf. Die kijkt goedkeurend toe: zo is hij geworden wie hij nu is.
In de bioscoop
Ronnie Wood: Somebody Up There Likes Me (vanaf donderdag in de bioscoop)
Hij was de goedlachse sfeermaker, die de lastpost Mick Taylor moest vervangen. Die had op zijn beurt Brian Jones afgelost. De gitarist die de machtsstrijd binnen The Rolling Stones verloor van de tandem Mick Jagger en Keith Richards en daarna letterlijk ten onder was gegaan in een zwembad. Nee, Ronnie Wood had niet al te veel spatjes toen hij lid werd van ‘the greatest rock & roll band on earth’. LEES VERDER
Tot slot
Donderdagavond zendt NPO2 de korte documentaire Breaking Kabul uit. Zondag is op Canvas de documentaire Mama Colonel te zien.
En Lenox Hill, de bijzonder indringende Netflix-serie over enkele artsen van een New Yorks ziekenhuis, heeft een extra aflevering gekregen over het Coronavirus.
Over deze nieuwsbrief
Als je geen nieuwsbrief hebt ontvangen (bijvoorbeeld omdat je spamfilter hem heeft onderschept), kun je altijd terecht bij het chronologische overzicht van alle nieuwsbrieven. Daar kun je ook de nieuwste DocUpdate vinden. Bedenk: zonder tegenbericht verschijnt er elke week een DocUpdate.
En mocht je inspiratie of achtergrondinformatie kunnen gebruiken, kijk dan op de DocUpdate-website, waarop ruim duizend documentaires, met kijklinks, zijn te vinden. Via de zoekbalk rechtsboven kun je zoeken op titel, maker, thema en trefwoord.
Elke zondag bespreek ik in de nieuwsbrief de 2Doc Weekly actuele documentaires die je kunt bekijken bij de NPO en andere platforms. Schrijf je hier in.