De DocUpdate (4 december 2017)
1. Beerput Nederland (vanavond, 20.25 uur, op NPO2)
De titel verraadt het al: de beerput van de firma Nederland wordt hier helemaal opengetrokken. Deze journalistieke documentaire van Wilfried Koomen schetst een ontluisterend beeld van een halve eeuw milieucriminaliteit in Nederland, waarbij alle grote affaires - van het lozen van afvalwater in Krimpen aan den IJssel tot de brand in Moerdijk - gedetailleerd de revue passeren.
Daaruit komt een consistent beeld naar voren: (grote) bedrijven spelen handjeklap met de overheid en kunnen dus ongegeneerd chemisch afval dumpen en onverantwoorde risico's nemen met de volksgezondheid. Of zoals Ben Ale, emeritus hoogleraar van de TU in Delft, het uitdrukt: 'De overheid is er niet om de burger te beschermen tegen vervuilende bedrijven, maar om de winst van bedrijven te maximaliseren.'
Beerput Nederland (88 min.) is goed gedocumenteerd, maar wil ook duidelijk een punt maken en slaat daarbij spijkers met koppen. Zo worden bepaalde politici (Neelie Kroes, Ivo Opstelten en - in mindere mate - Jan Pronk) stevig aangepakt. Volgens de maker krijgen ze later op de avond bij de talkshow Jinek de kans om te reageren, want als we Beerput Nederland mogen geloven hebben ze wel het een en ander uit te leggen.
Koomen is ook nieuwe misstanden op het spoor gekomen. Met behulp van een anonieme bron leegt hij een verse beerput. Zijn film maakt zeer aannemelijk dat de inhoud van een nieuwe milieuwet voor een groot deel wordt bepaald door bedrijven, die zijn veroordeeld vanwege milieucriminaliteit. Dat zou een kwalijk geval zijn van 'u vraagt, wij draaien'. Daar zit niet zomaar een luchtje aan. Dat stinkt gewoon.
2. Forbidden Games: The Justin Fashanu Story (Netflix)
‘Ik ga niet spelen of me omkleden in de buurt van...’, zegt de Britse voetbalinternational John Fashanu (Wimbledon) zonder te verblikken of verblozen tijdens een televisie-interview uit 1990. Hij heeft het over zijn oudere broer Justin, die zojuist als eerste voetbalprof uit de kast is gekomen. Justin en John groeiden samen op, als de donkere kinderen van een blank pleeggezin.
Justin Fashanu, de hoofdpersoon van Forbidden Games (80 min.), was allereerst een getalenteerde voetballer. In 1980 scoorde hij het doelpunt van het jaar in Engeland, een jaar later werd hij de eerste zwarte speler waarvoor een miljoen pond werd betaald. Bij Nottingham Forest wilde het echter niet lukken met de Engelse jeugdinternational. Hij moest al snel weg. Volgens oud-medespeler Frank Clark omdat manager Brian Clough, zelf onlangs ook de hoofdpersoon van een documentaire, had gehoord dat Fashanu regelmatig het plaatselijke gaycircuit bezocht.
In de navolgende jaren zwierf de ooit zo veelbelovende aanvaller van B-club naar C-vereniging, terwijl hij ondertussen van het ene in het andere schandaal belandde; van een affaire met een Brits parlementslid tot roddels over seks met minderjarige schandknapen. Fashanu, de ontheemde zwarte jongen die vanwege zijn talent ooit liefdevol was opgenomen door de voetballerij, werd gaandeweg een outcast in diezelfde wereld.
Het is een dramatisch en gelaagd verhaal, waarbij de gecompliceerde hoofdpersoon echt niet alleen slachtoffer van zijn situatie is. Met vaste hand portretteren de filmmakers Adam Darke en John Carey de met tragiek omgeven Justin Fashanu in deze boeiende documentaire, die het niveau van de gemiddelde sportfilm met gemak ontstijgt.
Homoseksualiteit en voetbal, het blijkt een dikke twintig jaar later nog altijd een ongemakkelijk huwelijk. Deze week was er bijvoorbeeld ophef rond oud-international Ruben Schaken, die in zijn biografie memoreerde dat hij bij Feyenoord met twee homo's zou hebben gevoetbald en daarbij ook nadrukkelijk vermeldde dat hij zich daarvan distantieerde.
Persoonlijke noot: in 2005 maakte ik voor Omroep Brabant een portret van zaalvoetbalinternational en -oud-prof John de Bever, tegenwoordig actief als levensliedzanger, die zich toen openlijk uitsprak over zijn homoseksualiteit. Voor zover ik weet is hij de bekendste Nederlandse voetballer die uit de kast is.
3. Leve De Vrijwilliger! (donderdag, 21.30 uur, op NPO1)
Achter het land van Zwarte Piet, #metoo en de dividendbelasting gaat - ik zou het soms zelf ook bijna vergeten - nog een geheel ander Nederland schuil: het land van gewone Nederlanders die gewoon, heel gewoon, goed proberen te doen. Michiel van Erp portretteert deze parallelle wereld in de constructieve documentaire Leve De Vrijwilliger! (53 min.).
Kun je bij het werk de vrijwilliger bedenken?, bedacht ik me, vanuit mijn rol als (zogenaamd) kritische kijker, bij het begin van de film. Waar vind je de idealisten, de zorgers en de mensen die zelf ook wel om een praatje verlegen zitten? Na tien minuten heb ik de vraag omgedraaid: waar vind je ze eigenlijk niet? Bij het geboortehotel, de amateurvoetbalclub, het ziekenhuis en de zwerfkattenopvang is er in elk geval geen gebrek aan optimistische handen-uit-de-mouwen types.
Van Erps karakteristieke voiceover leidt de kijker soepeltjes door die wirwar van mensen en klusjes. Daarbij ontbreekt de ironische ondertoon die zijn vroege werk (zie hieronder bijvoorbeeld het kostelijke Een Leven Met Rini) vaak kenmerkte. Hij kiest ook niet voor een traditionele verteltrant, waarbij enkele hoofdpersonen gedurende de hele film worden gevolgd, maar vormt een mozaïek van allerlei losse, nauwelijks met elkaar verbonden elementen. Een risicovolle aanpak. Want krijgt de kijker op die manier voldoende houvast?
Leve De Vrijwilliger! houdt de aandacht echter moeiteloos vast. De onverkort positivistische toon van de film werkt bovendien echt aanstekelijk. En als koning Willem-Alexander op bezoek komt bij een tuinproject voor (verslaafde) daklozen in Apeldoorn raakte ik als verstokte Republikein zelfs even ontroerd. Zo gaat elke vorm van cynisme voor een ogenblik aan de kant bij/voor dit caleidoscopisch portret van een Nederland, waarin eigenlijk iedereen zich thuis kan en mag voelen.
4. Meth Storm (HBO/Ziggo)
Ze heeft een zogenaamde ‘sepmoel’. Zo’n ingevallen mond, waaruit alle tanden allang zijn weggerot. Die moel kampt bovendien met een ongecontroleerd om zich heen likkende tong. Over schrale lippen, natuurlijk. Veronica Converse is pas 43 jaar oud, maar leeft al ruim zeventien jaar met een verslaving aan metamphetamine en oogt daardoor volledig afgetobt.
Ook haar twee ‘white trash’-zoons Teddy en Daniel zetten regelmatig een spuit, begeven zich in schimmige deals om hun naaldinhoud te financieren en proberen daarnaast uit handen van de plaatselijke Drugs Task Force te blijven. Intussen zorgt de gedegenereerde familie Converse uit Alabama gezamenlijk, op de een of andere manier, nog voor enkele kleinkinderen.
Nee, Meth Storm (96 min.) vertelt geen opwekkend verhaal. Vanuit de zuidelijke plattelandsstaat belicht de film de ‘opioid crisis’ die overal in de Verenigde Staten wild om zich heen grijpt. De filmende broers Brent en Craig Renaud kijken daarbij zowel naar de dealende en gebruikende armoezaaiers als naar de politieagenten, die hen proberen in te rekenen en zo bij de verantwoordelijke Mexicaanse drugskartels willen komen.
De verwoestende harddrug crystal meth lijkt in dit stukje vergeten Amerika zowel symptoom als veroorzaker van een heleboel ellende; armoede en gebrek aan perspectief hebben geleid tot massale zelfmedicatie via de naald, die als vanzelf weer tot collectieve armoede en een totaal gebrek aan perspectief leidt. De complete gemeenschap gaat eraan kapot. Mensen, die voorheen elkaars vrienden of buren waren, komen in deze rauwe, compromisloze film lijnrecht tegenover elkaar te staan.
Over de drugscrisis in het hedendaagse Amerika zijn dit jaar al meerdere documentaires gemaakt. In De DocUpdate schreef ik bijvoorbeeld al over Warning: This Drugs May Kill You, die via onderstaande link is te bekijken, en Heroin(e).
En als je echt diep in de materie wilt duiken, bekijk dan beslist de zinderende webproductie Seven Days Of Heroin van The Cincinnati Enquirer, waarin de gebeurtenissen in een willekeurige week van die Opioid Crisis zijn opgetekend. ’Maandag: 18 doden, zeker 180 overdoses, 200 heroïnegebruikers in de cel en 15 aan heroïne verslaafde baby’s geboren….'
5. Score (donderdag, 22.55 uur, op NPO2)
Zodra dat uit duizenden herkenbare surfgitaarloopje weerklinkt, waan je je direct in de wereld van Agent 007 die wordt bedreigd door het Spectre van Ernst Stavro Blofeld. Bij die overbekende pompeuze synthesizerklanken krijg je direct de neiging om als een ongetrainde Rocky Balboa een enorme trap te beklimmen en vervolgens zegevierend je vuisten ten hemel te heffen. En het dreigende Jaws-thema zorgt ervoor dat je zelfs in het poedelbadje van je kinderen op zoek gaat naar een opstomende haaienvin.
In Score (89 min.) zet regisseur Matt Schrader de schijnwerper op (de geschiedenis van) filmmuziek en de invloed die soundtracks hebben gehad op de ontwikkeling van het medium film. Aan de hand van grote componisten als John Williams, Thomas Newman en Hans Zimmer stoomt de documentaire van filmklassieker naar blockbuster. Behalve een feest der herkenning voor cinefielen levert dat ook tips en tricks van de musici op en inzicht in de psychologische betekenis van filmmuziek.
‘De componist fungeert bijna als een soort therapeut’, beweert Hollywood-icoon James Cameron. ‘Uit wat de regisseur zegt haalt hij de essentie.’ Soms wordt bijna tastbaar hoe dat in zijn werk gaat. Kijk bijvoorbeeld hoe Rachel Portman live op haar piano meespeelt met een voorlopige montage van de film Race, op zoek naar de juiste toon. Score, waarin ook de Nederlander Tom Holkenborg (Mad Max: Fury Road) uitgebreid aan het woord komt, is gelardeerd met zulke fascinerende scènes, aangevuld met een stortvloed aan hoogtepunten uit de filmhistorie.
6. De klassieker: Five Broken Cameras (2doc)
Er lag een enorme berg beeldmateriaal. Zonder begin of einde. De Palestijnse cameraman Emad Burnat zag door de bomen allang het bos niet meer. Totdat hij toch een logische structuur vond: de vijf camera’s waarmee hij al die beelden had geschoten. Elk exemplaar vertelde zijn eigen verhaal. En met die vijf verhalen had Burnat zijn film.
En Five Broken Cameras, waarvan de televisieversie (53 min.) is terug te bekijken op 2doc.nl, is een ronduit verpletterende film geworden. Een diep menselijke aanklacht tegen Israëls nederzettingenpolitiek, verteld vanuit Palestijns perspectief. Burnat legt vast hoe zijn dorp Bil'in op de westelijke Jordaanoever, van oudsher Palestijns terrein, langzaam maar zeker wordt ingesloten door oprukkende Joodse kolonisten en het Israëlische leger dat hun komst faciliteert.
Het verhaal van Bil'in begint gaandeweg te lijken op een soort navrante variant op dat ene dorpje uit de Asterix en Obelix-strips, dat zich met de moed der wanhoop blijft verzetten tegen de grote overheerser. Een dorpje met zijn eigen heethoofden, diplomaten en martelaren. Binnen die explosieve atmosfeer probeert filmer én vader Emad Burnat, ondersteund door zijn Israëlische co-regisseur Guy Davidi, het hoofd enigszins koel, zijn camera enigszins steady en zijn gezin enigszins veilig te houden.
Behalve de voorspelbare kritiek - mag een Palestijn samenwerken met een Jood bij een film over zo'n precair onderwerp? - bezorgde hem dat ook de publieksprijs op het IDFA van 2012, de allereerste Palestijnse Emmy Award én een Oscar-nominatie. In de aanloop naar die uitreiking, waarbij Searching For Sugar Man er met de prijs vandoor ging, werd Burnat nog een tijd vastgehouden op het vliegveld van Los Angeles. Hij zou niet de juiste papieren bij zich hebben gehad. Zou hij zijn zesde camera toen thuis hebben gelaten?
Tot besluit...
Dat was 'm dan weer, De DocUpdate van deze week. Ter leering ende vermaeck, hoogstpersoonlijk voor je samengesteld.
Volgende week ben ik terug met Islamitische Staat, een wel heel sterk verhaal over een gluurder met zijn eigen motel en de klassieke 'survival of the slickest' van huis-aan-huis verkopers.
Hier vind je overigens een alfabetisch overzicht van de documentaires die tot dusver zijn besproken in de DocUpdate.
Gegroet,
PS
Door Theo Verbruggen, verslaggever van het NOS Journaal, werd ik onlangs getipt op de trailer van een documentaire over de ernstige huidziekte Epidermolysis Bullosa. The Worst Disease You’ve Never Heard Of is een film die ik het liefst direct zou zien. Of helemaal nooit.