De DocUpdate (4 februari 2019)
1 Fahrenheit 11/9 (Ziggo)
Als één linkse Amerikaan ruim vóór de Amerikaanse presidentsverkiezingen van 2016 heeft gewaarschuwd voor het gevaar van Donald Trump, dan is het documentairemaker Michael Moore. Hij zag om zich heen hoe de arbeidersklasse in de zogenaamde Rust Belt zich afkeerde van de heersende politieke elite en een proteststem wilde uitbrengen. Moore vreesde én kreeg Trump.
De 45e president van de Verenigde Staten is een uitvergroting van alles waartegen de filmmaker in zijn inmiddels bijna dertig jaar omspannende carrière heeft gestreden. Deze achtste volwaardige documentaire Fahrenheit 11/9 (127 min.) is dan ook tegelijkertijd een schotschrift tegen het hedendaagse Amerika en een afrekening met de politieke cultuur, van Republikeinen én Democraten, die een nihilist zoals Donald Trump heeft voortgebracht.
Moore bouwt z’n betoog op rond de watercrisis in zijn geboortestad Flint, de plek waar hij eind jaren tachtig tevens zijn eerste film Roger & Me maakte en waar hij nu een tastbaar symbool heeft gevonden voor de verwording van de Amerikaanse democratie: sinds gouverneur Rick Snyder van Michigan de staat als een bedrijf runt en de watervoorziening van de stad in handen van private partijen heeft gelegd, kampt Flint met ernstig vervuild water.
Dat de bewoners er ziek van worden, doet de Republikeinse gouverneur ogenschijnlijk weinig. Zodra een autofabrikant schade meldt, komt hij echter direct in actie. Het resulteert in een typische Michael Moore-actie. Met draaiende camera en een paar handboeien arriveert hij op Snyders kantoor om een burgerarrestatie te plegen. Hij wordt opgevangen door een communicatiemedewerker, die het glas water dat hem wordt aangeboden evenwel resoluut weigert.
Ook bij de gouverneurswoning van Snyder vangt de provocateur bot, in een scène die doet denken aan zijn roemruchte confrontatie met NRA-boegbeeld Charlton Heston in z’n belangrijkste film Bowling For Columbine. Het thema van die documentaire, Amerika’s verwrongen verhouding tot wapens, krijgt eveneens een prominente plek in Fahrenheit 11/9 als Moore zich associeert met de jeugdige overlevenden van de ‘school shooting’ in Parkland en beziet hoe zij de barricaden opgaan voor een ander Amerika.
Moore voorziet ellende. Als de koers niet wordt verlegd, dan veranderen de Verenigde Staten in een dictatuur. Het startpunt van die ontwikkeling legt hij bij 11 september, de crisis die ondemocratische stappen mogelijk maakte, een thema dat hij eerder behandelde in alweer een andere film, Fahrenheit 9/11. En de toekomst zou wel eens inktzwart, of diepbruin, kunnen zijn: terwijl we Trump horen speechen, zien we een zekere Duitse leider bijna lip-sync oreren.
Subtiel is anders, maar een verfijnde aanpak was natuurlijk nooit Michael Moores forte. Fahrenheit 11/9 is zo bezien ook een volstrekt logische film, de optelsom van zijn oeuvre en politieke stellingnames. Het is tevens Moores grimmigste film. Behalve enkele koddige muziekjes valt er ditmaal weinig te lachen. En het is een lange en onevenwichtige film. De rasverteller, die zo gemakkelijk een groot publiek bereikt, moet al zijn talenten aanspreken om de verschillende verhaallijnen bijeen te houden en aan elkaar te knopen.
2. De Race - Hoe Bouw Je Een Quantum Computer? (vanavond, om 20.25 uur, op NPO2)
'Als je denkt dat je kwantummechanica begrijpt, dan begrijp je helemaal niets van kwantummechanica.' Met dit citaat van Richard Feynman, het eerste van een hele serie wijsheden over de onbegrijpelijke wetenschap, trapt David Kleijwegt zijn documentaire De Race - Hoe Bouw Je Een Quantum Computer? (78 min.) af. Is het een waarschuwing?
Kleijwegt volgt de Delftse Nano-wetenschapper Leo Kouwenhoven, een aspirant-Nobelprijswinnaar als we deze film mogen geloven, in zijn pogingen om een kwantumcomputer, die bijvoorbeeld simulaties van levende organismen en gepersonaliseerde geneeskunde mogelijk moet maken, te fabriceren. Zijn team heeft een voorsprong op de internationale concurrentie omdat het als eerste de zogenaamde Majoranadeeltjes heeft waargenomen - als ik het allemaal goed heb begrepen (en daar zou ik zelf geen geld op durven te zetten).
Dat is tevens de grootste uitdaging van deze documentaire: de finesses van de ontwikkeling van de kwantumcomputer zijn verdomd lastig tastbaar te maken én in beeld te brengen. En dus richt Kleijwegt zich tevens op de persoon Kouwenhoven, zijn team van ambitieuze promovendi en 's mans pogingen om erkenning en financiering te vinden voor hun onderzoeksproject.
Bij de presentatie van zijn nieuwe onderzoekscentrum QuTech moet Kouwenhoven bijvoorbeeld ook de pers te woord staan. ‘Ik heb me nog een beetje verdiept in de kwantumcomputer’, begint een redacteur die een item voorbereidt over die dekselse wondercomputer. ‘En waar voor ons het grootste probleem zou zitten is: is het begrijpelijk voor de kijkers?’ De topwetenschapper maakt van zijn hart geen moordkuil. ‘Dat is het punt. Want wij begrijpen het zelf ook niet, hè?'
’Wat zeg je?’, klinkt het verward aan de andere kant van de telefoonlijn. Kouwenhoven legt het nog één keer uit: ‘Wij begrijpen het zelf ook niet. De principes van de kwantumcomputer zijn onbegrijpbaar, maar als je dat accepteert kun je daar de meest fantastische dingen mee doen.’ Het optimisme van de wetenschapper wordt gaandeweg de film echter flink getemperd. Waar de supercomputer een pronkstuk voor de nabije toekomst leek, blijft hij door tegenslag vooralsnog buiten handbereik.
Die menselijke insteek, van persoonlijke ambities die moeten worden bijgesteld of zelfs worden geknakt, vormt het interessantste element van deze film, waarin Kleijwegt de kijker naar mijn smaak wat meer had mogen gidsen. Nu heeft De Race een behoorlijk hoog instapniveau en zal de film waarschijnlijk vooral ingang vinden bij een publiek dat de ontwikkelingen in de wetenschap sowieso al op de voet volgt.
3. Inside The Mossad (Netflix)
‘Dat schiet toch niet, hoop ik?’, zegt Ram Ben Barak, de waarnemend directeur van de Mossad, als er in zijn gezichtsveld een camera wordt geïnstalleerd. De interviewer grapt terug: ‘Misschien zijn wij ook een façade voor een operatie van de Mossad waar we niks van weten.’ ‘Of erger nog’, reageert de goedlachse functionaris van de Israëlische geheime dienst weer. ‘Voor de Iraanse geheime dienst. Misschien ga je me vermoorden. Je kunt het niet weten. Je weet het nooit. Het is een smerige sector.’
Welkom in de wereld van de internationale spionage, waarin niets lijkt wat het is. Welkom in het bijzonder bij de beruchtste speler binnen die wereld, de geheime dienst van Israël en de medewerkers die zich namens die schimmige organisatie doelbewust bewegen in het levensgevaarlijke gebied tussen feit en fictie. In de vierdelige documentaireserie Inside The Mossad (197 min.), ook uitgebracht onder de naam The Mossad: Imperfect Spies, bevraagt regisseur Duki Dror talloze kopstukken van Israëls beruchte 'moordmachine' over hun werk.
Die gesprekken vormen het leeuwendeel van deze Israëlische variant op de interviewserie Kijken In De Ziel, die is aangekleed met relevant archiefmateriaal, een broeierige soundtrack en abstracte gedramatiseerde scènes. De vier afleveringen zijn thematisch gegroepeerd: politieke moorden, informanten, de persoonlijkheid van Mossad-medewerkers en de maatschappelijke impact van hun werk. Binnen dat kader vallen belangrijke ijkpunten uit de recente Israëlische historie op hun plek, zoals het opsporen van de Duitse oorlogsmisdadiger Adolf Eichmann in Buenos Aires, de aanslag op Joodse atleten tijdens de Olympische Spelen van München in 1972 en het vredesakkoord met de Egyptische president Anwar Sadat.
Dror focust zich echter vooral op de ethische kant van de zaak. Vragen als: wat doet het met jou om jarenlang zo'n hechte relatie te acteren? Hoe reageerde je toen je hoorde van het vreselijke bloedbad? En: knaagt het niet aan je geweten dat je een informant doelbewust de dood in hebt gestuurd? De Mossad-medewerkers, vooral mannen, spreken opmerkelijk openhartig over hun vak, rationaliseren dat net zo vaak als ze erover twijfelen en besluiten de vragen soms ook te ontwijken of af te kappen. En dat is ook een antwoord. Ik vind deze vraagstelling maar niks, klinkt het dan. Of: doet er niet toe. En, natuurlijk: zo is het mooi geweest (waarna de man in kwestie waarschijnlijk is opgestaan en demonstratief zijn zendermicrofoontje heeft verwijderd). Ik heb al meer gezegd dan ik van plan was.
Het is een kille, cynische en wantrouwende wereld, die in Inside The Mossad onder woorden wordt gebracht. De serie schildert met grauwe kleuren een portret van zowel een beroep als een organisatie. Van een systeem ook en het geloof daarin. En van een type mens, waarvoor een doel, bescherming van het eigen volk en de eigen staat, écht alle middelen heiligt.
4. In The Name Of Your Daughter (woensdag, om 22.55 uur, op NPO2)
'Als je te hard schreeuwt of problemen maakt, worden er jongens bij gehaald om je benen vast te houden’, waarschuwt een man een groep Tanzaniaanse meisjes, die zojuist in een speciaal Safe House een film over vrouwenbesnijdenis te zien heeft gekregen. ‘Wie wil er nou z’n geslacht laten zien aan jongens van twaalf?’ De voorlichter doet zelfs nog even aan groepsparticipatie in de openingsscène van In The Name Of Your Daughter (52 min.). ‘Wat moet elk meisje houden?’ roept hij de verzamelde kinderen toe. ‘Haar clitoris’, antwoorden die plichtsgetrouw.
En dat alles onder het motto: jongens worden besneden, meisjes verminkt. Want vrouwelijke genitale verminking mag dan officieel verboden zijn in Tanzania, in bepaalde delen van het Afrikaanse land wordt het in onze ogen barbaarse ritueel wel degelijk regelmatig uitgevoerd. Zonder dat de minderjarige meisjes in kwestie om hun mening wordt gevraagd, vanzelfsprekend. Ze kunnen vluchten naar het opvanghuis van Rhobi Samwelli totdat het besnijdenisseizoen weer voorbij is, toont deze degelijke documentaire van de filmmaker/mensenrechtenactiviste Giselle Portenier. Óf de hele procedure lijdzaam ondergaan. Waarna ze waarschijnlijk worden uitgehuwelijkt.
Voor sommige mannen is die hele vrouwenbesnijdenis nochtans geen enkel thema, zo blijkt uit de reacties van enkele kerels op het dorpsplein waar Samwelli haar emancipatoire verhaal komt doen. ‘Meisjes die besneden worden, blijven schoon’, stelt één van hen onomwonden. ‘Want als ze de clitoris houden, wordt de vagina vies.’ Een ander weet bovendien: ‘Een besneden meisje gaat niet vreemd. Als ze niet besneden is, doet ze het met iedereen.’ Een derde dorpeling ziet besnijdenis vooral als een praktische keuze. Een besneden huwelijkskandidate is nu eenmaal meer koeien waard dan een onbesneden meisje. Zeker vijftien of twintig exemplaren!
Of het nu gebeurt uit overtuiging, sociale druk of praktische overwegingen, helder is dat genitale verminking niet zomaar kan worden uitgebannen in Tanzania. Samwelli en de strijdbare vrouwen van het Safe House proberen er nochtans voor te zorgen dat ‘hun’ meisjes het besnijdenisseizoen schadevrij doorkomen. Daarna mogen/moeten ze weer naar huis. Zoals de dappere Rosie Makore, die spoorslags van huis is gevlucht toen ze van haar moeder kreeg te horen dat het nu haar beurt was. Is het gevaar nu echt geweken voor Rosie? ‘Ik wijs jou niet af’, zegt het twaalfjarige meisje, dat als een soort ambassadeur voor vrouwenrechten is teruggekeerd naar haar dorp, tegen haar eigen moeder. ‘Alleen de besnijdenis.’
5. De klassieker: Nanook Of The North (YouTube)
Iedere zichzelf respecterende documentairekenner heeft Nanook Of The North gezien. De film uit 1922 wordt beschouwd als de allereerste officiële documentaire, een filmgenre dat door de Schotse filmpionier John Grierson enkele jaren later werd gedefinieerd als ‘een creatieve behandeling van de werkelijkheid’.
Iedere zichzelf respecterende documentairekenner, behalve ik. Verder dan enkele scènes uit dit portret van de Inuit Nanook, bijgenaamd 'de beer', en zijn schattige gezin uit het noorden van Ungava, nabij de Canadese Hudsonbaai, was ik eerlijk gezegd nooit gekomen. Tot afgelopen week. Uitroepteken. Waar een zelf opgelegd docuregime, dat wekelijks uitmondt in deze nieuwsbrief, al niet toe kan leiden...
Voordat lezers me en masse gaan bedanken, zeg ik nu alvast: graag gedaan! En ik raad iedereen, met enige interesse in filmhistorie en verdwijnende exotische culturen, aan om mijn voorbeeld te volgen. De lotgevallen van de eskimo-familie, die vanaf 1910 regelmatig werd bezocht door spoorwegavonturier Robert Flaherty, zijn vervat in een heus verhaal, waarbij de filmmaker heeft gekozen voor enkele duidelijke hoofdpersonen en de waarheid zo nu en dan ook een handje helpt.
Ten tijde van de filmopnames had Nanook naar verluidt allang een geweer tot zijn beschikking. Voor Flahertys camera wilde hij echter nog wel eens ouderwets met een speer vissen en op jacht gaan naar vossen, zeehonden en walrussen. En ook de iglo die de man besluit te bouwen schijnt speciaal voor de documentaire te zijn gefabriceerd. Sterker: het was een halve iglo. Want anders konden ze met hun logge en weinig lichtgevoelige camera de binnenkant niet filmen.
De documentaire ziet er dan ook prachtig uit, zeker als je bedenkt dat het medium film destijds echt in de kinderschoenen stond. Nanook Of The North stamt uit de tijd dat films zonder geluid en met heel veel, in dit geval ook bomvolle, tekstkaarten werden opgeleverd. Het geheel is daarom dicht gesmeerd met een tamelijk opdringerige soundtrack, die elk gemis van natuurlijk geluid in de kiem moet sporen. Voor hedendaagse oren blijft dat lastig. Zeker als Nanook, in een scène met een hoog kraaltjes-en-spiegeltjes gehalte, een antieke platenspeler, 'waarmee de witte man zijn stem inblikt', mag uitproberen.
Toen de documentaire met veel succes werd uitgebracht in de bioscoop, was de vindingrijke hoofdpersoon, volgens regisseur Flaherty, overigens al overleden. Nanook stierf naar verluidt de hongerdood, die hij in deze onbetwiste filmklassieker ruim vijf kwartier, met het nodige kunst- en vliegwerk, op afstand weet te houden. Bijna een eeuw later leeft de Inuit nog altijd voort, als een representant van een uitgestorven leefwijze en als allereerste held uit de documentairegeschiedenis.
Tot besluit...
Tot zover de DocUpdate van deze week. Vanavond, rond 21.45 uur, is op NPO2 nog de korte, observerende documentaire All Inclusive te zien. Een filmisch portret van een plek waar je je eens ongegeneerd kunt laten verwennen (of die je mijdt als de spreekwoordelijke pest): een luxueus cruiseschip. En zondag vertoont Canvas False Confessions, een film waarin wordt onderzocht waarom mensen onder emotionele druk kunnen overgaan tot het afleggen van een valse bekentenis.
Zonder tegenbericht verschijnt er elke week een DocUpdate. Als je desondanks geen nieuwsbrief hebt ontvangen (bijvoorbeeld omdat je spamfilter hem heeft onderschept), kun je altijd terecht bij het chronologische overzicht van alle nieuwsbrieven. Daar kun je ook de nieuwste DocUpdate vinden.
En mocht je inspiratie of achtergrondinformatie kunnen gebruiken, kijk dan op de DocUpdate-website, waarop inmiddels zo'n 500 documentaires, met kijklinks, zijn te vinden. Je kunt zoeken op titel, maker, thema en trefwoord.
Volgende week in De DocUpdate: de nieuwe film van John Appel, een real life-Minority Report én Ajax-Real Madrid.
Gegroet,
PS1
Op het Internationaal Film Festival Rotterdam heeft een documentaire de VPRO Big Screen Award gewonnen. Transnistra van de Zweedse regisseur Anna Eborn, volgens berichten een dromerige film over de belevingswereld van kansarme jongeren in Transnistrië, wordt volgend jaar uitgezonden door de NPO.
PS2
In het kader van zelfpromotie: afgelopen donderdag verscheen onder de noemer Boeijen Bekijkt mijn eerste maandelijkse stuk voor de 2doc-website, waarin ik terugblik op de voorbije documaand en vooruit kijk naar welke documentaires binnenkort zijn te zien, in de bioscoop en op televisie.