De DocUpdate (4 juni 2018)
1. Het Mysterie Van De Melkrobots (vanavond, 20.25 uur, op NPO2)
Vader en zoon Van Rijthoven zijn ervoor het dak opgeklommen. Met een blik witte verf in de hand. Het vergt even wat coördinatie en enkele uurtjes noeste arbeid, maar dan staat het toch echt in, juist, koeienletters op het dak van de melkveestal: ‘Koeien niet leeg gemolken! Boer wel!’ Waarmee de stellingen zijn betrokken voor Het Mysterie Van De Melkrobots (80 min.), een sterke film van Vuk Janic over de overlevingsstrijd van een Brabantse boer.
De familie Van Rijthoven uit Casteren is woest op de leveranciers van hun melkrobots. Sinds ze die machines in huis hebben gehaald, op last van de bank nota bene, willen hun koeien nauwelijks meer worden gemolken. Gesprekken met de betrokken bedrijven leverden helemaal niets op. Financieel zitten ze inmiddels bijna aan de grond. De melkveehouderij, al vele generaties in de familie, gaat kapot, constateert Johan van Rijthoven geëmotioneerd, en daarmee ook de toekomst van zijn zoon.
Terwijl de zaak voor de rechter belandt en vervolgens schier eindeloos door ettert, slaat de woede bij de Van Rijthovens naar binnen. Om hun onmacht en frustratie te bezweren nemen ze hun toevlucht tot ‘energetisch manager’ Stef Freriks, die vermoedt dat aardstralen en belaste energieën wel eens de werkelijke oorzaak van alle problemen zouden kunnen zijn. Volgens hem moeten boeren hun bedrijf meer vanuit hun gevoel runnen en intussen het diafragma open houden.
Het doet een weinig surrealistisch aan; de aardse boer die zich de meest zweverige taal laat aanleunen. Zou hij werkelijk geloven dat ze de melkrobots energetisch kunnen uitzetten? Of is het de moed der wanhoop die spreekt in het hoofd van Johan van Rijthoven? Regisseur Vuk Janic lijkt de sessies met Freriks, die menigmaal op de lachspieren werken, met enige verbazing te aanschouwen, maar onthoudt zich verder van commentaar.
Gedurende enkele jaren observeert Janic de desperate pogingen van de melkveehouder om het hoofd boven water en toch enigszins koel te houden. Hoewel het drama vanuit het perspectief van Van Rijthoven wordt verteld, laat de filmmaker tevens ruimte voor de andere kant van het verhaal. Als de boer zijn recht weet te halen, zou dat bijvoorbeeld ten koste kunnen gaan van een plaatselijke leverancier van melkrobots.
In de veranderende agrarische sector van Nederland zijn zij recht tegenover elkaar komen te staan. Wie er in zijn recht staat, valt daarbij voor buitenstaanders verduiveld moeilijk vast te stellen. Het Mysterie Van De Melkrobots, voorzien van grootse shots en weelderige klassieke muziek, maakt de dagelijkse strijd op leven en dood van Johan van Rijthoven en zijn gezin, en daarmee de tragiek van de moderne boer, echter uitstekend invoelbaar.
Het gevecht van een Nederlandse boer tegen krachten die hem te boven lijken te gaan - of stomweg tegenwerken - was eerder te zien in de tragische documentaire De Kleine Oorlog Van Boer Kok van Huib Schoonhoven, Karen Kuiper en Kees Vlaanderen, die in 2009 werd beloond met De Tegel voor beste achtergrondprogramma.
2. 13 Novembre: Fluctuat Nec Mergitur (Netflix)
Het was daadwerkelijk vrijdag de dertiende. En zo'n dag werd het ook. Een pure ongeluksdag. 13 november 2015. De gruwelijke aanslagen in Parijs. Een dag die tweeëneenhalf jaar later nog altijd nazindert. Die erom vraagt om nauwgezet te worden gereconstrueerd. Met beslissers, hulpverleners en - vooral - slachtoffers. Alleen de acht daders ontbreken. Zeven vonden de dood die ze zochten. Nummer acht, Salah Abdeslam, werd enkele maanden later aangehouden.
In de driedelige documentaireserie 13 Novembre: Fluctuat Nec Mergitur (161 min.) wordt die fatale novemberavond minutieus doorgenomen met voetbalfans die de interland Frankrijk-Duitsland bezochten, bezoekers en werknemers van diverse Parijse horecagelegenheden en fans van de Amerikaanse rockband Eagles Of Death Metal die optrad in de concertzaal Bataclan. Stuk voor stuk kregen ze te maken met redeloos geweld.
Zoals wel vaker: the devil is in the details. Ook in deze serie van de broers Gédéon en Jules Naudet. De serene manier waarop de echtgenote van de eigenaar van het café La Belle Equipe in zijn armen het leven laat. Mobieltjes die plots afgaan en zo hun eigenaars tot doelwit maken van mannen met een AK47. En de man die de dood in de ogen ziet en zich afvraagt of zijn appartement is opgeruimd - anders hebben zijn ouders er straks zoveel werk aan.
Zulke huiveringwekkende verhalen van overlevenden worden geschraagd met nieuws- en amateurbeelden, gedetailleerde animaties en de al even indringende getuigenissen van hulpverleners en bestuurders, zoals burgemeester Anne Hidalgo van Parijs, de toenmalige Franse president Francois Hollande en enkele van zijn ministers. Gezamenlijk brengen ze een dag tot leven die door een vrijwel gezichtsloze vijand in het teken werd gezet van de dood. Van maar liefst 130 onschuldige mensen.
Aan de aanslagen in Parijs werden al meer documentaires gewijd. In Die Avond In Bataclan concentreert Jessica Villerius zich bijvoorbeeld op het concert van Eagles Of Death Metal. De aangrijpende film Eagles Of Death Metal: Nos Amis, nog steeds te zien op Netflix, vertelt het verhaal van datzelfde concert vanuit het perspectief van de band.
3. Anote’s Ark (woensdag, 22.55 uur, op NPO2)
Terwijl klimaatverandering voor de gemiddelde westerling een tamelijk abstract begrip blijft - met de bijbehorende alarmerende cijfers, prognoses én documentaires - behoort het voor de inwoners van Kiribati tot de praktijk van alledag. De zee rukt zienderogen op en dreigt de idyllische eilandengroep in de Stille Oceaan volledig te verslinden - en daarmee ook de 4000 jaar oude cultuur van de ruim 100.000 eilanders.
Aan president Anote Tong de schone taak om Kiribati en zijn inwoners van een toekomst te verzekeren. Hij doet in dat kader een moreel appel op regeringsleiders om nu eens echt werk te maken van de internationale klimaatafspraken en bepleit zijn zaak ook bij de paus. Tong neemt daarnaast heel praktische maatregelen. Namens Kiribati heeft hij land gekocht op de Fiji Eilanden, zodat zijn volk daar eventueel kan overleven.
Anote’s Ark (56 min.), een titel die natuurlijk refereert aan de ark waarmee Noach zijn gezin en vele diersoorten van de zondvloed zou hebben gered, volgt de president tijdens zijn diplomatieke zendingswerk en media-optredens. Na het sluiten van het klimaatakkoord van Parijs in 2015 wordt hij bijvoorbeeld kritisch bevraagd in een talkshow. 'U zegt dat uw eilanden, ongeacht het akkoord, zullen worden overspoeld', stelt de interviewer. 'Wat heb je dan nog aan die deal?'
Na enig doorvragen geeft Tong toe dat het hem ook om financiële compensatie is te doen. Hij maakt tevens een principieel punt: 'Wat er met ons gebeurt, zal ook het lot van de rest zijn.' Dat wordt in deze fraaie documentaire van Matthieu Rytz glashelder; het droomeiland met de prachtige stranden en helblauwe zee, vervat in grootse shots, krijgt gedurig te maken met tsunami's en cyclonen. De Kiribati's voelen letterlijk aan hun water dat zij dit paradijs ooit zullen moeten verlaten.
Zo gaat de zwangere vrouw Sermary, de andere hoofdpersoon van deze film, bijvoorbeeld een vriendin achterna en op zoek naar werk in Nieuw-Zeeland. Daar wordt straks ook haar kind geboren. Zal hij/zij straks het Kiribati van de toegewijde leider Anote Tong nog kennen?
4. Explained (Netflix)
Een wereld die steeds ingewikkelder wordt, heeft alsmaar meer behoefte aan uitleggers. Oftewel: explainers. De hoogleraar die voor de spreekwoordelijke boekenkast uitlegt hoe de wereld in elkaar zit, heeft daarbij allang gezelschap gekregen van nieuwerwetse vertellers en vertelvormen. Onder noemers als ‘vijf vragen over...’ of ‘alles wat je altijd al wilde weten over...’ kun je tegenwoordig in zowat elk medium explainers vinden. In Jip & Janneke-taal, natuurlijk.
Met een serie explainer-video's onder de naam Explained speelt Netflix, samen met Vox, in op die ontwikkeling. In ruim een kwartier jaagt elke aflevering er een groot maatschappelijk thema doorheen, dat de waan van de dag ontstijgt en met een vlotte mixture van aansprekende (archief)beelden, graphics en boeiende sprekers in kaart wordt gebracht. In hoeverre is de mens bijvoorbeeld gemaakt voor een monogaam bestaan? vraagt de alom tegenwoordige voice-over in de aflevering Monogamy. En is de segregatie tussen wit en zwart in de Verenigde Staten werkelijk beëindigd? wil The Racial Wealth Gap weten.
De antwoorden op deze vragen laten zich raden, maar de bijbehorende uitlegvideo's slagen er wel degelijk in om de historie van en actuele discussie rondom zo'n thema toegankelijk te maken voor de YouTube-generatie. In de explainer over genetische manipulatie komt bijvoorbeeld aan de orde wat de ethische implicaties kunnen zijn van allerlei medische ontdekkingen, die bedoeld zijn om het menselijk leiden te verzachten. ‘Is er echt geen plek meer voor ons op deze wereld?’, vraagt een man met het syndroom van Down zich bijvoorbeeld hardop af. Een vrouw, die zelf geen problemen heeft met haar dwerggroei, realiseert zich dat in de toekomst abortus op de loer ligt voor mensen zoals zij: ‘Ik moet accepteren dat niet-gehandicapte vrouwen mij zien als een ongeschikte foetus.’
Van de eerste vier afleveringen van Explained, die wekelijks zullen worden aangevuld met een nieuwe episode, valt de uitlegvideo over de historie van K-pop, de inwisselbare popmuziek die met de regelmaat van de klok wordt afgeleverd door de Zuid-Koreaanse lopende band, een beetje uit de toon. Deze explainer heeft een wel erg hoog hap-slik-weg gehalte en wordt nooit meer dan een gelikt geschiedenislesje over een muziekstroming die toch vooral een marketingsucces lijkt. De andere video's slagen erin om in een heel kort tijdsbestek, tussen eten en afwas zogezegd, een maatschappelijk relevant thema bespreekbaar te maken.
5. De klassieker: de Paradise Lost-trilogie (YouTube)
Drie jongetjes, vermoord door drie jongens. De namen van de jongetjes zijn we - tragisch genoeg - allang vergeten. De jongensnamen staan inmiddels in het collectieve geheugen gegrift: Damien Echols, Jason Baldwin en Jessie Misskelley. Ook wel bekend als: The West Memphis Three. Metalliefhebbers. Satanisten. En drievoudige moordenaars. Toch?
De Amerikaanse filmmakers Joe Berlinger en Bruce Sinofsky besloten de kwestie te gaan onderzoeken. Dit resulteerde in 1996 in Paradise Lost: The Child Murders At Robin Hood Hills (150 min.), een inmiddels klassieke true crime-documentaire. Gaandeweg raakten Berlinger en Sinofsky ervan overtuigd dat de drie alternatieve jongeren onschuldig vastzaten. En dus gingen ze door met filmen.
Vier jaar later verscheen Paradise Lost 2: Revelations (130 min.), alweer een mokerslag van een film. Gevolgd door Paradise Lost 3: Purgatory (121 min.), het voor een Oscar genomineerde derde deel uit 2011. De ter dood veroordeelde Echols en zijn twee jeugdvrienden waren onschuldig, zoveel was duidelijk. Althans volgens de Amerikaanse filmers. Maar wie had die gruwelijke kindermoorden dan op zijn geweten?
Joe Berlinger en Bruce Sinofsky presenteren hun bevindingen als een superspannende whodunnit. Ze spitten al het beschikbare bewijsmateriaal en de verklaringen door en gaan ook zelf op zoek naar antwoorden. Tijdens dit jarenlange proces, dat heeft geresulteerd in drie films van bioscooplengte, stuiten ze op diverse verdachten, waaronder de stiefvader van één van de vermoorde kinderen.
Deze John Mark Byers, een onvervalste redneck met een Jezus-complex die steeds als een dolle hond de camera van Berlinger en Sinofsky opzoekt, is een personage waarvan filmmakers dromen: sinister, profaan en dolkomisch. En gecompliceerder dan je in eerste instantie denkt. Een man die je 's nachts gedurig wakker houdt: zou hij zijn eigen stiefzoon en diens vriendjes...?
De filmmakers kiezen duidelijk positie in Paradise Lost: de West Memphis Three is onschuldig. Uitroepteken. Daarmee opereren ze in de traditie van Errol Morris, die in (een van) de eerste true crime-klassieker The Thin Blue Line (1988) aantoonde dat Randall Adams de moord op een politieagent niet kón hebben gepleegd, en de makers van de Netflix-hit Making A Murderer, die al jaren Steven Avery proberen vrij te pleiten.
Gaandeweg hebben Berlinger, Sinosfky en hun Paradise Lost-trilogie, die in zijn geheel op YouTube is te bekijken, steun gekregen van prominenten als acteur Johnny Depp, Pearl Jam-zanger Eddie Vedder en de metalband Metallica (die voor het eerst muziek beschikbaar stelde voor een film). Maar mondt wat een opzichtige rechterlijke dwaling lijkt ook daadwerkelijk uit in vrijspraak voor de drie jongens, die dan inmiddels tegen de veertig lopen?
De gestorven jongetjes heetten overigens Steve Branch, Michael Moore en Christopher Byers.
Na de Paradise Lost-trilogie leek de West Memphis-ruif helemaal leeg gegeten. Niets bleek minder waar. In 2012 verscheen West Of Memphis (147 min.) van Amy Berg, een film uit de koker van Lord Of The Rings-regisseur Peter Jackson die kan worden beschouwd als een waardevolle aanvulling op de Paradise Lost-trilogie.
Er is trouwens ook een speelfilm gewijd aan de geruchtmakende kindermoorden in West Memphis, Devil's Knot met in de hoofdrollen Reese Witherspoon en Colin Firth. Daar ben ik zelf echter nooit aan begonnen.
Tot slot: het is zelfs niet uitgesloten dat er nog een vierde deel van Paradise Lost. In de documentaireserie Life And Death Row: The Mass Execution, die vanaf dinsdag 26 juni wordt uitgezonden op NPO2, wordt ook nog even aandacht besteed aan de zaak van The West Memphis Tree. En wie staat er op achtergrond te filmen als eerst Damien Echols en daarna Johnny Depp het woord richt tot een groep anti-doodstrafactivisten? Juist: Joe Berlinger. Zijn vaste partner Bruce Sinofsky zal dat eventuele vierde deel overigens niet meer meemaken. Hij overleed in 2015.
Tot besluit...
Tot zover, bovenstebeste kijkbuisvolwassenen, De DocUpdate van deze week.
De komende dagen zijn er nog meer documentaires te bekijken. Donderdag wordt op NPO2 The Newsroom: Off The Record, over een turbulent jaar op de redactie van de Deense boulevardkrant Extra Bladet, herhaald, een dag later volgt op NPO3 het laatste lid van de Club van 27, Jimi Hendrix. Zondag tenslotte vertoont Canvas de true crime-documentaire Killing For Love over Jens Soering die de ouders van zijn vriendin zou hebben vermoord.
Volgende week in De DocUpdate: het laatste gevecht van freefighter Marloes Coenen, een lyrische ode aan de polaroidfoto en het bezoek van een provocerende rockband aan Noord-Korea.
Zonder tegenbericht verschijnt er elke week een DocUpdate. Als je geen nieuwsbrief hebt ontvangen (bijvoorbeeld omdat je spamfilter hem heeft onderschept), kun je altijd terecht bij dit chronologische overzicht van alle nieuwsbrieven. En mocht je inspiratie of achtergrondinformatie kunnen gebruiken, kijk dan in het alfabetische overzicht van De DocUpdate, met inmiddels zo'n driehonderd films.
Gegroet,
PS
Ze zullen de dag berouwen dat ze mij leerden kennen, schrijft Amerika's bekendste documentairemaker Michael Moore op Twitter over Donald Trump en Roseanne Barr. Ooit zat hij in haar talkshow met hem aan tafel (zie filmpje hieronder). Nu is er een 'secret project' in de maak. Een documentaire?