De DocUpdate (5 november 2018)
1. The Bastard (vanavond, 20.55 uur, op NPO2)
‘Ik moet eerlijk zijn: dat was niet zo netjes.’ Joop Hoek maakt er halfhartige aanhalingstekens bij in de lucht. Goedgeluimd vertelt hij over zijn vertrek uit Ethiopië. Na enkele jaren werken bij een suikerfabriek van HVA besloot hij om thuis in Nederland te gaan studeren. Maar, zo beloofde hij zijn plaatselijke geliefde tegen beter weten in: ik kom terug. Hij liet haar achter met hun driejarige kind.
Enkele decennia later krijgt Joops zoon Michiel in het Friese dorp Oudemirdum een telefoontje van het Rode Kruis. Of hij ooit van een halfbroer in Ethiopië heeft gehoord? De man, ene Daniel, zit in de gevangenis van Addis Abeba en wil in contact komen met zijn Nederlandse familie. Michiel reist af naar Ethiopië en heeft daar een emotionele eerste ontmoeting met zijn halfbroer. Daniel Hoek heeft nog wel een verrassing voor hem in petto: hij zit in de cel vanwege moord.
Met de kennismaking tussen de twee bloedbroeders als startpunt construeert regisseur Floris-Jan van Luyn een virtuoze vertelling over familiesystemen en hoe meerdere generaties daarin de weg kwijt kunnen raken. Daniel is ergens onderweg verdwaald tussen twee werelden, de armoedige aardse van zijn moeder, waarin hij volledig ontspoorde, en de imaginaire van zijn Europese vader, waarover hij fabuleuze fantasieën koesterde. Met papa Hoek is het alleen niet al te veel beter gesteld.
Het blijft in The Bastard (84 min.), waarvan NPO2 een ingekorte televisieversie uitzendt, knarsen en schuren tussen het miskende kind, dat in Afrika helemaal op drift is geraakt, en zijn achteloze vader, die zwarte mensen eigenlijk sowieso wantrouwt en vindt dat Nederlanders hun DNA moeten behouden en niet zomaar moeten ‘opmengen’. Gaandeweg, in hun parallel vertelde levensgeschiedenissen, blijken de twee totaal verschillende mannen echter meer gemeen te hebben dan wie dan ook had kunnen bedenken.
Van Luyn speelt intussen ingenieus met het op- en uitbouwen van de voornaamste karakters en de sympathie van de kijker, die steeds op het verkeerde been wordt gezet. The Bastard, winnaar van een Gouden Vlinder op het Movies That Matter-festival en genomineerd voor een Gouden Kalf, is daardoor een ronduit fascinerende film die afwisselend streelt, schuurt en ontroert en de kijker na bijna anderhalf uur, in de woorden van de broer van de bastaard, helemaal ‘flabbergasted’ achterlaat.
Zonder twijfel: één van de beste documentaires van dit jaar. Zo niet de allerbeste…
The Bastard vindt zijn oorsprong in twee journalistieke verhalen van Dick Wittenberg in NRC, Bloedbroeders uit 2007 en Een Echte Nederlander uit 2008.
Daniël Hoek schreef zelf bovendien een boek over zijn leven, De Vergeten Nederlanders.
2. They'll Love Me When I'm Dead (Netflix)
Ruim dertig jaar na zijn dood staat Orson Welles weer vol in de schijnwerpers, die hem niet altijd even goed gezind zijn geweest. Tijdens het komende International Documentary Festival Amsterdam beleeft The Eyes Of Orson Welles, een essayistische filmbrief aan Welles van Mark Cousins, zijn Nederlandse première. En nu presenteert Netflix een documentaire over de laatste speelfilm die de mastodont maakte - een film die hij nooit kon afronden.
The Other Side Of The Wind zou nooit het uitroepteken achter het veelbewogen publieke leven worden dat Welles eigenlijk verdiende. Een leven dat begon met het hoorspel War Of The Worlds, dat in 1938 met een aanval van buitenaardse wezens blinde paniek veroorzaakte, en daarna (veel te vroeg) piekte met wat ook wel de beste film aller tijden wordt genoemd. Gedurende de rest van zijn bestaan zou die klassieker de regisseur/acteur lastig blijven vallen. Of zoals regisseur Peter Bogdanovich het in deze documentaire formuleert: ‘Telkens als je zijn naam noemt, vraagt men: “Wat deed hij na Citizen Kane?”’
De titel They'll Love Me When I'm Dead (98 min.) refereert aan een beroemde uitspraak van Orson Welles. Al is het de vraag of die zin daadwerkelijk over zijn lippen is gekomen. Diverse betrokkenen in deze documentaire van Morgan Neville ontkennen dat in elk geval. En daarmee hebben we meteen één van de centrale thema’s te pakken van deze speelse film: wat is waar en wat is mythe? ‘Bijna elk verhaal is vrijwel zeker een soort leugen’, aldus Welles zelf. Óók deze virtuoze weerslag van zijn tot mislukken gedoemde poging om nog één meesterwerk uit zijn grootse leven te persen.
Want wilde hij die film eigenlijk wel afronden? Daarover verschillen de meningen. Orson dacht dat hij zou sterven als The Other Side Of The Wind klaar was, volgens de één. Onzin!, meent een ander. Hij deed er álles aan om dit levenswerk - was het stiekem een zelfportret of toch een afrekening met het Hollywood dat hem had verstoten? - tot een goed einde te brengen. Feit is dat Welles, of een groteske karikatuur van de man die hij ooit was, zou sterven vóórdat de apotheose van zijn indrukwekkende carrière eindelijk het licht zou zien.
Deze zwierig gefilmde en gemonteerde documentaire, die tevens dient als karakterschets van het 'larger than life'-fenomeen Welles en een ode inhoudt aan zijn films, gaat op Netflix namelijk vergezeld van ...tromgeroffel, klaroengeschal, doodse stilte... The Other Side Of The Wind. Uit bijna honderd uur beeldmateriaal is postuum alsnog 'de grootste film die nooit is uitgebracht' samengesteld. Uitroepteken.
3. Married To A Paedophile (woensdag, om 22.55 uur, op NPO2)
Ze loopt naar de brievenbus in de voortuin. ‘Die daar met het busje is een schat’, wijst de blonde vrouw naar één van haar buren. ‘De man in die bungalow vond het lastig om met me te praten, maar zei dat ik niet bang hoefde te zijn.’ Ze kijkt naar enkele andere huizen en duidt: ‘vijand... vijand...’ De echtgenoot van de vrouw is zes weken eerder gearresteerd omdat hij kinderporno in zijn bezit had. Sindsdien voelt ook zij zich uitgekotst door de buurt. Even later laat ze thuis haar bruiloftsjurk zien. ‘Kun je hem vergeven?’, wil de interviewster weten. Resoluut: ‘Nee.’
Deze vrouw is niet wie ze lijkt. Hetzelfde geldt voor de andere vrouwen en hun echtgenoten die worden geportretteerd in deze Britse documentaire. Married To A Paedophile (69 min.), die woensdagavond wordt vertoond op NPO2 onder de noemer De Vrouw Van Een Pedofiel, is van oorsprong een audiodocumentaire. Regisseur Colette Camden heeft later acteurs gevraagd om de interviews en bijbehorende scènes te playbacken. Het moet een enorme tour de force zijn geweest om de hele film lip-sync te krijgen.
Tegelijkertijd is het ook een drempel. Als kijker realiseer je je steeds opnieuw dat je naar acteurs kijkt en intussen de echte mensen hoort. Een tekst in beeld herinnert je daar, voor de zekerheid, ook regelmatig aan. In Groot-Brittannië hadden veel kijkers er toch moeite mee. Zeker bij zo’n beladen onderwerp kunnen sommige mensen nu eenmaal maar moeilijk de neiging onderdrukken om de hoofdpersonen de huid stijf te schelden. Nu moesten zij hun woede koelen op acteurs. Dat laat onverlet dat beeld en geluid in Married To A Paedophile razendknap zijn gecombineerd.
Wat je er ook van vindt, het is ook moedig te noemen dat deze film überhaupt is gemaakt - dapper van de direct betrokkenen én de acteurs. Ga er maar aanstaan. Neem de ongemakkelijke scène, waarin de door zijn perverse kijkgedrag aan lager wal geraakte docent Alex die de verjaardag van één van zijn dochters viert. Hij geeft haar een compliment voor een schilderij dat ze de voorgaande dag heeft gemaakt. ‘Doe iets met je kunstzinnigheid.’ ‘Ik denk veel na over welke kanten ik zou kunnen opgaan’, reageert zij ongedwongen. Hij lacht ongemakkelijk: ‘Ik ook.’
(Hoe) kun je verder met je leven met zo’n olifant in de kamer? Belet die je om te zijn wie je was, bent en wilt zijn? Of valt er op de één of andere manier omheen te leven? Deze televisiedocumentaire, die zonder ondertiteling ook op YouTube is te bekijken, maakt zulke elementaire kwesties bespreekbaar. Colette Camden schuwt ook de ongemakkelijke onderwerpen niet: fantaseerden de mannen bijvoorbeeld over hun eigen (klein)kinderen? Het zijn vragen waarop eigenlijk niemand het antwoord wil horen. Zoals je ook liever je ogen zou sluiten voor het feit dat sommige mensen, in de beslotenheid van hun eigen computer, op deze manier kunnen ontsporen en het bovendien nog maar de vraag is of ze ooit helemaal voor zichzelf kunnen instaan.
4. Tricky Dick And The Man In Black (Netflix)
Wie had de Amerikaanse president Richard Nixon eigenlijk uitgenodigd in het Witte Huis? Johnny Cash, de rebel van Folsom Prison Blues, die zich identificeerde met bajesklanten en Amerikaanse indianen? Of de godvrezende man met dezelfde naam, die in 1970 op het punt stond om opnieuw vader te worden en die zich afficheerde met de befaamde televisiedominee Billy Graham?
Tricky Dick dacht in elk geval een typische zoon van het zuiden te hebben binnengehaald, een authentieke country & western-zanger die hem wel even de electorale steun van de zogenaamde ‘silent majority’ kon bezorgen. De Republikeinse president had Cash zelfs gevraagd om de patriottische redneck-song Okie From Muskogee, een aanklacht tegen zo'n beetje alles wat met de toenmalige Tegencultuur had te maken, en het vileine Welfare Cadillac, over een man die zijn uitkering ophaalt in een patserbak, te zingen.
Nixon, die eerder al met een pijnlijk protest ('Stop the killing') kreeg te maken tijdens een optreden van The Ray Conniff Singers in het Witte Huis, had eigenlijk beter moeten weten. Johnny Cash leek de gevraagde verzoeknummers inderdaad te gaan zingen, maar besloot uiteindelijk toch anders. Zijn optreden, voor een ongemakkelijke president en zijn eerste rij van getrouwen, vormt de apotheose van Tricky Dick And The Man In Black (58 min.), een boeiende documentaire van Barbara Kopple en Sara Dosa.
Dit tweede deel van Netflix's nieuwe serie ReMastered, een reeks historische muziekdocumentaires, zoomt net als zijn voorganger over Bob Marley in op een voetnoot uit de popgeschiedenis, waarmee een groter maatschappelijk verhaal kan worden verteld. Ditmaal over muziek als politiek verleidings- dan wel drukmiddel. Aan het woord komen een broer, zus en zoon van Cash, terwijl Nixons communicatiemedewerker Pat Buchanan en medewerker Alexander Butterfield de kant van de omstreden president voor hun rekening nemen.
Tricky Dick And Johnny Cash zet twee mastodonten tegenover elkaar, die elk vanuit hun eigen invalshoek het Amerika van na de Tweede Wereldoorlog kleur hebben gegeven. Zwart, om precies te zijn. In zekere zin leken ze ook op elkaar. Nixon en Cash groeiden allebei op in diepe armoe en verloren op jonge leeftijd een broer, een ervaring die hen voor het leven zou tekenen en voor even, heel even, in Washington zou samenbrengen op een broeierige dag in april 1970.
Ook het bezoek van Elvis Presley aan de omstreden Richard Nixon, de enige Amerikaanse president die ooit is afgetreden, spreekt overigens tot de verbeelding. Er is zelfs al een speelfilm aan gewijd.
5. De klassieker: Foute Vrienden (2doc.nl)
’s Nachts word ik nog wel eens wakker van een schokkende scène uit Meiden Van De Keileweg, de deprimerende documentaireserie die Roy Dames eind jaren negentig maakte over enkele prostituees die tippelen in de Rotterdamse rosse buurt. Een zwaar verslaafde vrouw helpt daarin een klant in diens auto aan zijn gerief. Een onthutsend tafereel, hondsrauw vastgelegd vanaf de achterbank, dat zich nog wel eens ongevraagd aandient voor mijn geestesoog.
Zijn fascinatie voor het leven aan de zelfkant drijft de Nederlandse filmmaker al jaren voort. In zijn bekendste documentaire Foute Vrienden (87 min.) uit 2010 portretteert hij enkele leden van de hoofdstedelijke penoze. Illustere bijnamen hebben deze bloedgabbers: Verbrande Herman, Rooie Jos, Jantje van Amsterdam en Dikke Bob. Roy Dames heeft ze vanaf 1994 gevolgd en zo een wereld leren kennen waarin geldtekort, gevangenisstraf en ‘de ziekte van Gorkasjov’ aan de orde van de dag lijken.
’Door het filmen kom ik steeds dichter bij ze’, bekent Dames in één van de voice-overs waarmee hij van alle losse verhaalelementen een krachtige vertelling heeft geconstrueerd. ‘Wat eerst vooral een fascinatie was, voelt steeds meer als een vriendschap.’ Toch blijft Dames als filmer altijd een buitenstaander, zo beseft hij zelf maar al te goed. ‘Ik kon nooit echt één van hun worden’, klinkt het spijtig. ‘Want ik was het niet.’
Vanuit oprechte interesse legt hij vast hoe de mannen zich schuldig maken aan oplichting, een auto jatten of op de vlucht slaan. Als een soort filmende gluurder, die zo nu en dan ook de helpende hand toesteekt als zijn bijna-vrienden weer eens in de problemen zijn geraakt. Deze documentaire heeft een tamelijk fragmentarisch karakter. Gezien de tijdspanne die Dames in de film moet overbruggen, en het feit dat hij de mannen soms hele perioden uit het oog verliest, is dat onvermijdelijk.
Als zedenschets van de onderkant van het criminele milieu, waar kleine krabbelaars met alle mogelijke middelen het hoofd boven water proberen te houden, is Foute Vrienden echter bijzonder geslaagd. Niet voor niets werd de documentaire een onvervalste kijkhit. Intussen filmt Dames overigens gewoon door met de mannen voor een volgende episode over de stilaan met hun leeftijd en gezondheid kampende vrienden.
Roy Dames kwam de Amsterdamse gabbers in 1994 op het spoor. Toen filmde hij hen vijf maanden lang voor de documentaire Ik Ben Jantje, zes jaar later volgde Vrienden Voor Het Leven (2000). Beide films zijn op YouTube te vinden. De slimme kijker kijkt de trilogie dus in chronologische volgorde.
In 2015 blikte Dames met Jantje en Jos terug op de derde documentaire Foute Vrienden, die toen al een behoorlijke cultstatus had verworven. Dit interview is nog altijd op de 2doc-website te bekijken.
Tot besluit...
Tot zover de DocUpdate van deze week. Donderdag vertoont Het Uur Van De Wolf verder nog Adje, een portret van de Nederlandse hardrockgitarist Ad(rian) Vandenberg die ooit wereldwijd furore maakte met de bands Vandenberg (van de klassieke rockballad Burning Heart) en Whitesnake. Dat wordt echter nooit meer dan een standaard rockdoc, die vooral voor fans en hardrockliefhebbers interessant is.
Zonder tegenbericht verschijnt er overigens elke week een DocUpdate. Als je desondanks geen nieuwsbrief hebt ontvangen (bijvoorbeeld omdat je spamfilter hem heeft onderschept), kun je altijd terecht bij het chronologische overzicht van alle nieuwsbrieven. Daar kun je ook de nieuwste DocUpdate vinden.
En mocht je inspiratie of achtergrondinformatie kunnen gebruiken, kijk dan op de DocUpdate-website, waarop bijna 400 documentaires, met kijklinks, zijn te vinden. Je kunt zoeken op titel, maker, thema en trefwoord. Er gaat een wereld voor je open, zeg ik zonder enige bescheidenheid.
Volgende week in De DocUpdate speciale aandacht voor het International Documentary Festival Amsterdam, dat van 14 tot en met 25 november plaatsvindt. Als je nog festivaltips nodig hebt, kijk dan hier voor een overzicht en beschrijving van de IDFA-films die ik al heb gezien.
Gegroet,
PS1
Donderdag gaat de eigenzinnige en ambitieuze documentaire The King, een caleidoscopische road trip door het hedendaagse Amerika met de Rolls Royce van Elvis Presley, in première in de Nederlandse bioscoop. Met bijdragen van passagiers, zoals Alec Baldwin, Chuck D. en David Simon. Bijzondere film!
PS2
Het zal geen verbazing wekken dat er ook een documentaire wordt gewijd aan wijlen Prince. Het project is in handen van Ava DuVernay en zal straks te zien zijn op Netflix. En daarvoor gaan de archieven van ‘his royal badness’ naar verluidt helemaal open. Wordt vervolgd.