De DocUpdate (6 januari 2020)
1. Het Beest Van Harkstede (Videoland)
'Ik wou baas over een vrouw wezen.’
‘Dat kon toen die tijd nooit ver genoeg gaan voor me. Liefst met geweld.
’‘Toen was het alleen maar begeren, hebben en vernietigen.’
Was getekend: Willem van Eijk, alias Het Beest Van Harkstede (123 min.). Deze driedelige true crime-serie is gebaseerd op het boek Anatomie Van Een Seriemoordenaar van Sytze van der Zee, die tevens als verteller fungeert, en put regelmatig uit audio-interviews die misdaadverslaggever Peter R. de Vries deed met de beruchte Nederlandse seriemoordenaar.
Regisseur Marc de Leeuw doet de donkere dagen herleven toen Groningen volledig in de ban was van een serie moorden op vrouwen, die op een tippelzone werkten als prostituee. In 2001 kwam Willem van E. in beeld, een man die destijds al jaren TBS achter de rug had vanwege twee lustmoorden in de jaren zeventig en daarna zonder enige vorm van begeleiding weer de nietsvermoedende wereld in was gestuurd.
Met bronnen als zijn ex-vrouw Adrie, familieleden van zijn slachtoffers, een nicht, dorpsgenoten, een maatschappelijk werkster en gedragswetenschappers schetst De Leeuw het beeld van een angstaanjagende man, volgens een psychologisch rapport ‘een antisociale persoonlijkheid met een psychotische kern’. Een toonbeeld van externe attributie bovendien, dat consequent weigert om zich te laten behandelen.
De filmmaker vergezelt de getuigenissen over ‘het beest’ met video-opnames van een politieverhoor, suggestieve archief- en reconstructiebeelden en talloze onheilspellende muziekjes. Een slordige twintig jaar na dato is het nauwelijks te geloven dat hij zo lang ongestoord zijn gang heeft kunnen gaan. Niet in een of andere achterlijke uithoek van de Verenigde Staten. Gewoon hier, in Nederland.
Dat simpele feit geeft deze aardige serie écht extra lading.
2. Human Nature (woensdag, om 23.15 uur, op NPO2)
Die wilde ik altijd al eens zien: een documentaire over Clustered Regularly Interspaced Short Palindromic Repeats. Ofwel: CRISPR. Ik vertaal het even naar gewoon Nederlands: geclusterde korte palindromische herhalingen met regelmatige intervallen. Huh-huh.
Nu alleen nog proberen te begrijpen waar die sciencefiction-achtige film in hemelsnaam over zou kunnen gaan. Het heeft in elk geval te maken met zoiets als manipulatie van het menselijke genoom, het aanbrengen van mutaties daarin om erfelijke fouten te verbeteren. Ah, ja.
Vergelijk het met de cursor van een tekstverwerker, die je op de juiste plaats in het menselijke genoom zet, zegt één van de vele wetenschappers in Human Nature (87 min.). Op die plek kun je dan een verbetering in het DNA proberen te typen. Ooo-ké.
Al die pratende hoofden - van vooraanstaande genetici, biologen en biochemici - gidsen de kijker door een prachtig gevisualiseerd labyrint van ideeën en ontdekkingen naar een eenvoudige conclusie: we kunnen als mensheid tegenwoordig genetische eigenschappen verbeteren. Check.
Iets met klok en klepel inmiddels. Naar de menselijke maat dan maar: de Amerikaanse tiener David, om precies te zijn. Hij lijdt aan de aandoening sikkelcelanemie. Als de zwakke plekken in zijn DNA worden verbeterd, kan zijn leven aanmerkelijk beter worden - of gewoon een stuk langer. Juist.
Maar wat zijn de ethische implicaties van al dat gesleutel aan ons erfelijke materiaal? vraagt filmmaker Adam Bolt zich af. Loodst genetische manipulatie de mensheid misschien naar Aldous Huxleys Brave New World? Naar Jurassic Park? Of gewoon naar Hitler-Duitsland. Slik.
In hoeverre tasten designerbaby’s, soldaten zonder pijn of de Nobel-spermabank de menselijke natuur aan? Het fascinerende Human Nature werpt onontkoombare morele, filosofische en praktische vragen op. Voor de antwoorden is een fundamentele discussie nodig over wie we (willen) zijn. Denk-denk.
3. Finding The Way Home (HBO/Ziggo)
De meeste van de acht miljoen kinderen ter wereld die in een weeshuis verblijven, zijn helemaal geen wees, stellen Jon Alpert en Matthew O’Neill bij aanvang van de documentaire Finding The Way Home (64 min.). Ze zijn gewoon van hun ouders gescheiden door armoede, rampspoed of discriminatie. In deze film worden zes kinderen gevolgd die toch een (nieuw) thuis hebben gevonden.
Ze komen uit landen als Roemenië, Nepal en Brazilië en hun persoonlijke geschiedenis is zonder uitzondering schrijnend: kind van verslaafde ouders, ten prooi gevallen aan mensenhandelaars of gedumpt in een troosteloos opvanghuis voor gehandicapten. Zonder liefhebbende ouders moeten ze op eigen kracht zien uit te groeien tot evenwichtige volwassenen.
De filmmakers portretteren de kinderen binnen hun nieuwe omgeving en bezoeken tevens de plekken waar ze ooit noodgedwongen hun dagen sleten. Hun herinneringen daaraan zijn bovendien vervat in fraaie animaties. Het ontroerendst zijn de portretjes van het spastische Roemeense meisje Maria en de meervoudig gehandicapte tiener Isus uit Bulgarije. Ze waren allebei weggestopt in zo’n typisch somber Oostblok-instituut met bedompte slaapzalen vol ernstig verwaarloosde kinderen.
Liefdevolle pleegmoeders hebben nu de deur voor hen geopend naar een volwaardig bestaan. Op de nieuwe kansen die het leven soms ook biedt ligt de nadruk in deze gedegen, enigszins brave film, waaruit de hoop spreekt dat ook deze jeugdige wereldburgers, en al die andere verweesde kinderen, zich thuis kunnen gaan voelen op deze soms zo liefdeloze aardkloot.
4. De Puinhopen Van Irak (vanaf donderdag, om 23.15 uur, op NPO2)
’Ik eet geen vlees en tomatensoep meer’, zegt een grafdelver in de Iraakse hoofdstad Bagdad. ‘Die doen me denken aan de gruwelijkheden. Al die ellende. Onze kleren zaten altijd onder het bloed.’ De man leeft volgens eigen zeggen van brood en thee. En als hij aan al die verminkte lichamen denkt, krijgt-ie helemaal geen hap meer door zijn keel. Hij is helemaal kapot. ‘Ik drink elke dag om te kunnen slapen.’
In de vijfdelige documentaireserie De puinhopen van Irak (125 min.) neemt Sakir Khader de menselijke schade op van de oorlog in het verscheurde land, dat generaties lang met ijzeren vuist werd geregeerd door Saddam Hoessein. De voormalige dictator, in 2003 afgezet door de Amerikanen, is in bepaalde contreien nog altijd populair, constateert de Palestijns Nederlandse filmmaker in één van zijn bespiegelende voice-overs.
En de Amerikanen kunnen bij veel Irakezen nog altijd weinig goed doen. Effenden zij niet gewoon het pad voor Islamitische Staat? ‘We gaan je zo eerst te eten geven’, grapt een man bijvoorbeeld, die door een Amerikaanse scherpschutter een broer verloor, als hij van Khader hoort dat Nederland participeerde in de invasie van Irak door de Verenigde Staten. ‘Daarna maken we je af.’
Hoe dichter hij naar zijn Arabische roots reist, constateert Sakir Khader, hoe groter de conflicten worden. In elke aflevering probeert hij, soms enigszins geforceerd, zijn eigen geschiedenis te verbinden met z’n riskante trips door Irak. Met zijn persoonlijke betrokkenheid, lef en doorzettingsvermogen slaagt hij erin om de tegenstellingen in het land, en het brute geweld dat daaruit voortvloeit, in kaart te brengen via gewone Irakezen.
Net als Sinan Can maakt Khader zo een wereld toegankelijk die we vooral kennen van mistroostige berichten in de media. De boodschap is overigens niet per definitie optimistischer. ‘Misschien ben ik dood wel beter af dan in leven’, stelt de mijnenruimer Hassan bijvoorbeeld mismoedig. Net als veel landgenoten is hij het leven, in elk geval dít leven, moe. Maar hoe kan deze cyclus van geweld worden doorbroken?
5. Kevin Hart: Don't F**k This Up
Enkele homo-onvriendelijke tweets van jaren terug kostten hem begin 2019 zijn plek als presentator van de Oscar-uitreiking. Daarover wil stand-upcomedian Kevin Hart het echter later pas over hebben. Eerst wil hij in deze zesdelige documentaireserie zíjn verhaal kwijt. Over een zwarte jongen uit een gebroken gezin, die zich opwerkte tot één van de succesvolste komieken van de wereld. Hart, een man met zoveel geldingsdrang dat het zelfs voor willekeurige kijkers vermoeiend wordt, is echter nog lang niet de ‘mogul’ en ‘miljardair’ die hij wil worden.
Hoewel Kevin Hart: Don’t Fuck This Up (197 min.) ook de pijnlijke onderwerpen uit het leven van de hoofdpersoon niet uit de weg gaat, krijgen die steevast een Amerikaans sausje. Het zijn eerst en vooral levenslessen voor de hyperambitieuze entertainment-entrepeneur. Zelfs een uitgelekte sekstape, waarin is te zien hoe hij een slippertje maakt, dient uiteindelijk vooral als een reality check voor Kevin Hart en een bestendiging van zijn vriendschap met enkele collega’s, die hem uit de shit hebben getrokken.
Deze serie, een productie waarbij Hart een flinke vinger in de pap had, wordt daardoor uiteindelijk een afspiegeling van Teflon Kevin zelf: een overdaad aan zogenaamde eerlijkheid, diepgang en kwetsbaarheid, maar in werkelijkheid zo glad dat je er met geen mogelijkheid écht vat op krijgt. Intussen geeft Kevin Hart - niet door wat hij zegt of doet, maar gewoon door te zijn wie hij wil zijn - meer prijs over zichzelf dan hij zelf waarschijnlijk doorheeft.
6. Huidhonger (zondag, om 23.35 uur, op NPO3)
Tango, Tangor, Ergo Sum, aldus hoogleraar filosofie Wilhelm Schmid. Ofwel, in goed Nederlands: ‘Ik raak en word aangeraakt, dus ik ben.’ Een treffend parool voor de korte documentaire Huidhonger (21 min.). In deze bijna tactiele film, een soort documentaire-variant op ASMR, verkent Lieza Röben het belang van lijfelijk contact voor de menselijke soort.
Ze doet dit via drie tedere portretjes van mensen die zich volledig bloot lijken te geven voor haar camera. Van een jonge vader, die zelf nooit vaderliefde heeft gekend. Het gevoel van die hand in je nek die dwingt, koost en stuurt is hem bijvoorbeeld volledig vreemd. Is hij er klaar voor om dat nu wel mee te geven aan zijn kind?
Van een openhartig Vlaams stel dat elkaar op latere leeftijd heeft gevonden. ‘Ik had via de kleinkinderen een pluchen beer gekregen’, vertelt Zij over de periode dat ze alleen was. ‘En die is mijn toeverlaat geweest in bed.’ Via een mooie, intieme scène in bad, waarbij Hij haar liefdevol inzeept, wordt tastbaar hoe haar nieuwe geliefde levert waaraan ze zo lang ‘nood’ heeft gehad.
En van een jonge vrouw, die een tijd nauwelijks lichamelijk contact had en vooral knuffelde met haar kat. Totdat ze ineens een vriendje kreeg. ‘Ik merkte dat ik me toen zo anders voelde’, herinnert ze zich. ‘Als ik op straat liep voelde ik me ineens onderdeel van de wereld. Ik dacht, hé, ik hoor er gewoon weer bij. Ik ben ook mens. Net als al deze mensen.’
Röben komt héél dichtbij haar hoofdpersoon. Letterlijk: met close-up shots van hun gezicht en lichaam. En figuurlijk: via persoonlijke ontboezemingen, in de vorm van een monologue intérieur, waarin ze hun hart binnenstebuiten keren. Huidhonger wordt zo een film waardoor je echt wordt aangeraakt en waarvan je zelf, of je nu wilt of niet, ook aanrakerig wordt.
7. De klassieker: Mr. Death: The Rise And Fall Of Fred A. Leuchter, Jr. (YouTube)
'Ik raakte betrokken bij het vervaardigen van executie-apparatuur omdat ik me zorgen maakte over de beroerde staat van de hardware die in veel gevangenissen werd gebruikt.', vertelt Fred A. Leuchter. Uit louter humanitaire overwegingen, zodat de doodstraf op een gepaste manier kon worden vertrokken, knutselde hij daarom in zijn vrije tijd een elektrische stoel in elkaar, die daarna in half Amerika in gebruik werd genomen. Gortdroog: ‘De apparatuur is volledig gestandaardiseerd en voldoet aan de hedendaagse eisen voor elektrocutie.’
Van het één kwam vervolgens het ander: na de stoel volgde de vraag om een machine te ontwerpen, waarmee dodelijke injecties konden worden gegeven. En later het verzoek om een deugdelijke galg te fabriceren. Zo lukte het Leuchter uiteindelijk, oneerbiedig gezegd, om van z'n hobby zijn beroep te maken. ‘Het moge duidelijk zijn dat ik vóór de doodstraf ben’, zegt de vakman in Mr. Death: The Rise And Fall Of Fred A. Leuchter, Jr. (91 min.). Hij is echter mordicus tegen marteling. De ter dood veroordeelde moet op een humane manier naar zijn einde worden begeleid.
Leuchter zit duidelijk op zijn praatstoel in deze bizarre documentaire van Errol Morris uit 1999. Hij krijgt alle ruimte om uit te wijden over de technische details van de door hem ontworpen werktuigen van de Duivel (al zal hij ze zelf eerder aan God toeschrijven), zijn voorliefde voor koffie én de vernietigingskampen van de nazi’s. Die natuurlijk nooit die functie hebben gehad. Dat spreekt voor zich. De Amerikaanse ingenieur, als getuige-deskundige bij een proces ingezet door de notoire Holocaust-ontkenner Ernst Zündel, kan er tijdens een werkbezoek aan Auschwitz-Birkenau in elk geval geen enkel wetenschappelijk bewijs voor vinden.
'Het is een ongelofelijke moeilijk klus om honderden mensen tegelijkertijd te executeren', stelt Leuchter over zijn bezoek aan de gaskamers. 'Wij hebben al moeite genoeg om één man naar de andere wereld te helpen.' Bovendien: 'kogels waren veel gemakkelijker geweest dan dit.' Morris omwikkelt Leuchters twijfelachtige conclusies in dit psychologische portret met zinnenprikkelende beelden en weelderige muziek en zet er getuigenissen van deskundigen tegenover, die zijn beweringen stuk voor stuk grondig ontmantelen. Is de man een overtuigde antisemiet en/of revisionist? Of gewoon een naïeveling, die zich voor het verkeerde karretje heeft laten spannen?
+ Bioscooptip: Honeyland
Vanaf donderdag in de bioscoop: Honeyland. De weelderige wereld van Hatidze Muratova doet bijna onwerkelijk aan. Samen met haar ziekelijke moeder Nazife woont ze in een afgelegen stenen huisje in het bergachtige Noord-Macedonië. De tijd lijkt er, zoals ze dat dan zeggen, helemaal stil te hebben gestaan. Hatidze beoefent een oud ambacht: ze is de laatste vrouwelijke honingjager van Europa. Hatitze en haar hoogbejaarde moeder leiden een klein en eenvoudig leven in het verlaten bergdorp. Totdat met heel veel kabaal een nieuw buurgezin arriveert – de gebeurtenis die deze bijzondere vertelling in gang zet. Uit hun gammele caravan springen maar liefst zeven overactieve kinderen, die aan elke vorm van rust rigoureus een einde maken in deze wonderschone film. Trailer & bespreking op de DocUpdate-website.
+ Bioscoop: Marianne & Leonard: Words Of Love
Vanaf donderdag in de bioscoop: Marianne & Leonard: Words Of Love. De wereld leerde haar kennen als Marianne uit So Long, Marianne, het klassieke lied van Leonard Cohen. Ze was de muze van de Canadese zanger. Het waren de jaren van vrije liefde. Cohen was druk bezig om een serieuze reputatie als ladies’ man te verwerven. En Marianne Ihlen hield er eveneens scharrels op na. Zo kwam ook de jeugdige Nick Broomfield, een halve eeuw later inmiddels een bekende filmmaker, in beeld. Hij heeft nu een documentaire gemaakt over de romance tussen de gevierde sombermans en de Scandinavische vrouw die Leonard Cohen tot zulke hoogstaande muziek inspireerde. Trailer & bespreking op de DocUpdate-website.
Tot slot
Tot zover de DocUpdate van deze week.
Maandag vertoont Canvas nog Mystify: Michael Hutchence, een dag later is op dezelfde zender het eerste deel van het tweeluik Corleone: Mafia And Blood te zien.
Dinsdag start op NPO2 ook de driedelige serie De Lokroep, waarin Sinan Can de geschiedenis van de radicale islam in Nederland onderzoekt.
PS
Als je geen nieuwsbrief hebt ontvangen (bijvoorbeeld omdat je spamfilter hem heeft onderschept), kun je altijd terecht bij het chronologische overzicht van alle nieuwsbrieven. Daar kun je ook de nieuwste DocUpdate vinden. Bedenk: zonder tegenbericht verschijnt er elke week een DocUpdate.
En mocht je inspiratie of achtergrondinformatie kunnen gebruiken, kijk dan op de DocUpdate-website, waarop ruim 800 documentaires, met kijklinks, zijn te vinden. Je kunt zoeken op titel, maker, thema en trefwoord.
Elke zondag bespreek ik in de nieuwsbrief de 2Doc Weekly actuele documentaires die je kunt bekijken bij de NPO en andere platforms. Schrijf je hier in.