De DocUpdate (7 mei 2018)
1. Bobby Kennedy For President (Netflix)
Een dramatischer gegeven is, zeker achteraf bezien, nauwelijks voorstelbaar. 4 April 1968. De Democratische presidentskandidaat Robert Kennedy moet zijn gehoor tijdens een campagnebijeenkomst in Indianapolis vertellen dat enkele uren eerder de burgerrechtenleider Martin Luther King is vermoord. Het wordt zijn beste speech. Al improviserend weet Bobby enkele troostende woorden van de Griekse dichter Aeschylus te vinden, die een halve eeuw nog altijd nazinderen. Ook omdat de gedoodverfde Amerikaanse president zelf slechts twee maanden later, op de fatale woensdag 5 juni, eveneens ten prooi zal vallen aan een eenzame schutter. En als klap op de vuurpijl wordt de omstreden Republikein Richard Nixon, een aartsvijand van de Kennedys, president van de Verenigde Staten.
Vijftig jaar na dato belicht de documentaireserie Bobby Kennedy For President (246 min.) de derde zoon van de politieke dynastie die vader Joe Kennedy probeerde te stichten. De eerste, Joe Junior, had president moeten worden, maar sneuvelde in de Tweede Wereldoorlog. Nummer twee, John, werd daadwerkelijk president, maar stierf op 22 november 1963 bij een aanslag door de ultieme ‘lone gunman’ Lee Harvey Oswald (of was ook hij niet meer dan een zondebok voor een uitgebreide samenzwering, de verdenking die boven zo’n beetje alle politieke moorden van de sixties hangt?). Zoon vier tenslotte, Edward, vergooide zijn kansen op dat presidentschap met een geruchtmakend ongeluk, waarbij een onbekende vrouw de dood vond, en moest zich tevreden stellen met een heldenrol als linkse leeuw in de Amerikaanse senaat.
En Robert F. Kennedy, kortweg RFK, zou dus ook geen president worden. Regisseur Dawn Porter concentreert zich in deze serie volledig op diens politieke carrière en brengt zijn transformatie van rijkeluiszoontje, dat als jong strebertje begon bij de foute communistenjager Joe McCarthy en later minister van justitie werd onder zijn broer John, naar sociaal bewogen icoon van Links Amerika overtuigend in kaart. Bobby was vóór de armen en tégen Vietnam, zogezegd. Porter laat vooral het overvloedige archiefmateriaal spreken en lardeert dat met quotes van bronnen als burgerrechtenactivist John Lewis, zanger Harry Belafonte, vakbondsvrouw Dolores Huerta en een handvol persoonlijke medewerkers van Kennedy. Stuk voor stuk zijn ze de hoofdpersoon nog altijd goedgezind, waardoor dit portret soms de contouren van een hagiografie krijgt.
Intussen blijft de gewone Bobby (telg van een hyperambitieuze familie, broer van een vermoorde president en vader van maar liefst elf kinderen) grotendeels buiten beeld. Ook omdat er geen directe familieleden participeren in deze serie. In deel 1, dat eindigt met de uitvaart van JFK, schetst Porter de aanloop naar Kennedys loopbaan als zelfstandige politieke kandidaat, die in de navolgende twee afleveringen wordt uitgediept. Culminerend in zijn overwinningsspeech bij de voorverkiezingen in Californië, waarna hij onder vuur wordt genomen door een eenzaat met een geweer en op 42-jarige leeftijd al Bobbys dromen definitief vervliegen. De afsluitende episode richt zich tenslotte op het proces tegen RFK’s eenzame schutter Sirhan Sirhan, waarbij ook diens broer Munir aan het woord komt, en maakt de balans op van Kennedys veelbewogen leven, dat getuige deze doortimmerde serie nog altijd veel emoties losmaakt.
Een veel persoonlijker perspectief op Robert Kennedy en vooral zijn echtgenote is te zien in het aangrijpende Ethel uit 2012, een film van de jongste dochter van Bobby en Ethel, Rory Kennedy, die bijna een half jaar na zijn dood werd geboren.
De documentaire RFK Must Die: The Assassination Of Robert Kennedy uit 2007 richt zich op moordenaar Sirhan Sirhan en het mogelijke complot waarbij hij betrokken zou zijn geweest.
2. House Of Saud: A Family At War (dinsdag, 22.55 uur, op NPO2)
Deze driedelige documentaireserie over Saudi-Arabië start enkele duizenden kilometers verderop: in Sarajevo, waar de grootste moskee van Bosnië en Herzegovina, die een radicale variant van de islam predikt, net als diverse Nederlandse moskees blijkt te zijn gefinancierd met Saudisch geld. Halverwege de jaren negentig was het Arabische regime ook al actief in het voormalige Joegoslavië, toen Bosnische moslims en Servische christenen elkaar naar het leven stonden in een bloedige burgeroorlog.
De betrokkenheid van de Saudi's bij de interne aangelegenheden van een Europees land tekenen de internationale ambities van het regime, dat ook in verband gebracht met Osama Bin Laden's al-Qaida, verantwoordelijk voor de aanslagen op elf september, en de gruwelen van Islamitische Staat. House Of Saud: A Family At War (174 min.) onderzoekt de rol van de koninklijke familie van Saudi-Arabië als grootfinancier van extremistisch geweld en hoe het kan dat die niet ten koste is gegaan van de internationale positie van het land.
Welke rol speelt olie daarin? En smeergeld? En is er met kroonprins Mohammed bin Salman wellicht een kentering op komst? Deze gedegen journalistieke documentaireserie probeert met politici, deskundigen, critici en vertegenwoordigers van het Saudische bewind antwoorden te formuleren en neemt intussen bij direct betrokkenen en slachtoffers de schade op van terroristische acties die door de Saudi's zouden zijn ondersteund, zoals de aanslag in het Taj Mahal-hotel in Mumbai, het steeds weer de kop opstekende Taliban-bewind en de voortdurende strijd in Syrië.
En dan is er natuurlijk ook nog de aanzienlijke hoeveelheid boter op het hoofd van westerse leiders en bedrijven, die het Saudische regime misschien verafschuwen, maar altijd bereid blijken te zijn om er tóch geld aan te verdienen. Zo belandt de BBC-productie House Of Saud bijvoorbeeld in Amsterdam, waar het Nederlandse bouwbedrijf Ballast Nedam ettelijke honderden miljoenen naar een sowieso al puissant rijk lid van de Saudische koninklijke familie zou hebben overgemaakt om een lucratieve deal binnen te halen.
De Saudische leiders, die doorgaans wel raad weten met afwijkende meningen en zich schuldig zouden maken aan massale surveillance van de eigen burgers en propaganda via sociale media, wilden naar verluidt niet reageren op de bevindingen in deze interessante en op dit moment bijzonder actuele serie, die op drie opeenvolgende dinsdagen wordt uitgezonden op NPO2. De filmmakers kregen, volgens een verklaring aan het eind van elke aflevering, ook geen toestemming om te filmen in het Saudische koninkrijk.
3. After Inez (woensdag, 23.20 uur, op NPO2) / Losing Layla (Culture Unplugged)
In 2001 maakte de Australische documentaire Losing Layla (52 min.), die hier is te bekijken, emotionele reacties los. Met een videodagboek documenteerden de bijna veertigjarige Vanessa Gorman en haar vriend Michael enthousiast haar eerste zwangerschap. Wat een vreugdevolle viering van nieuw leven had moeten worden, werd echter een gigantisch persoonlijk drama: hun dochtertje overleefde de bevalling niet.
Intussen bleef een vriendin ‘gewoon’ filmen: de plotselinge paniek, het navolgende drama en de golven van immens verdriet die daarna maar bleven komen. Niets ontsnapte aan het oog van de camera. En alles belandde uiteindelijk ook gewoon in de film, die bijna te intiem en pijnlijk werd om te zien. Moesten deze beelden werkelijk worden gedeeld met de buitenwereld? vroeg menigeen zich af. En zo ja, wat moesten willekeurige kijkers er dan mee?
Waar Losing Layla eindigde, begint de documentaire After Inez (53 min) van Karin Ekberg: Denize en Filip koesteren hun zojuist gestorven kind, brengen het ten grave en proberen daarna samen de weg naar het normale leven terug te vinden. De toonzetting is ook geheel anders. Deze Zweedse film is veel minder in your face, minder soapy zou je ook kunnen zeggen. Zoals het stel zelf soms ook wat secundair reageert.
Kalm en sober registreert Ekberg het emotionele proces dat het jonge koppel doormaakt; de bezoekjes aan het grafje voor de kleine Inez, de gesprekssessies met lotgenoten en de onvermijdelijke pogingen om opnieuw zwanger te worden. After Inez brengt zo'n beetje het grootste verdriet dat een mens moet dragen in beeld, maar dat gaat slechts beperkt gepaard met zichtbare emoties. Daardoor is de film minder instant invoelbaar dan Losing Layla, dat nietsontziend op je vader/moederhart trapt.
Deze Zweedse tegenhanger, die in eigen land een Tempo Documentary Award won en is verrijkt met muziek van de Noorse singer-songwriter Ane Brun, had soms nét iets dichter bij de getroffen ouders mogen komen. Zonder dat het plat of opdringerig wordt de tragedie die in hen huist, het verliezen van een kind dat je nauwelijks hebt gekend, in beeld brengen én invoelbaar maken. Nu moet je als kijker regelmatig tussen de regels door lezen. Wat je op die manier aantreft, gaat soms overigens nog steeds door merg en been.
Vanessa Gorman maakte na Losing Layla nog een persoonlijke film over haar pogingen om moeder te worden: Regarding Raphael, een documentaire die ik zelf nooit heb gezien en die online ook niet te vinden lijkt te zijn.
4. Elvis Presley: The Searcher (donderdag, 22.35 uur, op Canvas)
In 1968 leek zijn carrière over. Elvis Presley was verleden tijd. Ook volgens zichzelf. Afgegleden naar plat entertainment en voorbij gestreefd door The Beatles, Stones en al die andere sixtiesbands. Hij ging het niettemin nog eenmaal proberen. Tegen beter weten in. Omdat het bloed nu eenmaal kruipt waar het niet gaan kan. Tot het uiterste geladen overtrof ‘s werelds beroemdste rock & roller nog eenmaal alle verwachtingen en gaf zijn zieltogende loopbaan met de zogenaamde ‘68 Comeback Special een allerlaatste klap.
Dat is het startpunt van het epische portret Elvis Presley: The Searcher (205 min) van Thom Zimny, dat de komende donderdagen in twee delen wordt uitgezonden door Canvas. Zimny, de huisfilmer van Bruce Springsteen, voert een imposante collectie sprekers op - mensen die je in de film overigens alleen hoort en niet ziet. Van Presleys vrouw Priscilla, oude vrienden en zijn bandleden, songschrijvers en producers tot (pop)historici, biografen en zwaar door Elvis beïnvloede artiesten als Tom Petty, Emmylou Harris, Robbie Robertson (The Band) en - natuurlijk - Springsteen.
Tezamen gaan ze terug naar Presleys armoedige jeugd in Tupelo, Mississippi en schilderen van daaruit zijn enerverende leven, glorieuze carrière (die ook uitwaaierde naar, veelal aalgladde, speelfilms) en de tragische afloop daarvan in 1977; als extra large Vegas-versie van zichzelf, gedeprimeerd en verslaafd aan allerlei chemicaliën in zijn eigen potsierlijke paleis Graceland te Memphis, nog altijd een bedevaartsoord voor Elvis-adepten. Ruim veertig jaar na zijn dood geldt de man met de soepele stem, overrompelende good looks en losse heupen niettemin nog steeds als de onbetwiste ‘king of rock & roll’. Dit uitputtende documentaire-tweeluik bewijst hem op een bevredigende manier alle eer.
5. End Game (Netflix)
Je rent niet weg van lijden. Dat is volgens één van de artsen de kern van het Zen Hospice-project. Op z’n negentiende heeft deze B.J. Miller zelf bij een ongeluk zijn twee benen en linkeronderarm verloren. Nu bekommert hij zich, samen met enkele zeer betrokken collega’s en vrijwilligers, om mensen die in de eindfase van hun leven zijn aanbeland. Zij kúnnen ook helemaal niet weglopen voor hun lijden.
In het Medisch Centrum van de Universiteit van San Francisco krijgen ze palliatieve zorg en worden hen tegelijkertijd onmogelijke beslissingen voorgelegd: hoe en waar moet het leven eindigen en - ook - waarom eigenlijk? In het aangrijpende End Game (40 min.), een korte registrerende documentaire van Rob Epstein en Jeffrey Friedman, worden enkele doodzieke mensen en hun directe omgeving gevolgd terwijl ze zich voorbereiden op het definitieve afscheid van het leven.
De filmmakers concentreren zich daarbij in het bijzonder op de 45-jarige Mitra, een van oorsprong Iraanse vrouw met een achtjarige zoon. Ze ondergaat zichtbaar helse pijnen en is regelmatig helemaal van de wereld. Haar artsen en verwanten proberen intussen een soort lijn in het zand te trekken: wanneer is het lijden echt ondraaglijk geworden en welke stappen zetten we dan? Wat zou Mitra zélf willen? Hoewel ze een enorm verdriet delen, hebben haar familieleden daarbij elk hun eigen afwegingen.
Hoe breng én houd je zulke volledig ontwrichte mensen, in de donkerste dagen van hun bestaan, bij elkaar? Die vraagt dringt zich steeds nadrukkelijker op als het einde in deze kleine menselijke film naderbij komt. 'Gezonde mensen denken over hoe ze willen sterven’, merkt arts Steve Pantilat daarover met een milde glimlach op tijdens een werkoverleg met zijn collega's. ‘En zieke mensen over hoe ze willen leven.’
6. De klassieker: Amy (vrijdag, 22.30 uur, op NPO3/Netflix)
Ja, ook zij werd slechts 27 jaar! Amy Winehouse, de Britse popdiva die de strijd verloor met haar demonen. Met haar vroegtijdige dood trad ze toe tot de zogenaamde 27 Club, een illuster rijtje popgrootheden dat op 27-.jarige leeftijd het tijdelijke voor het eeuwige verwisselde: Kurt Cobain (Nirvana), Janis Joplin, James Morrison (The Doors) en Jimi Hendrix zijn (helaas) ook lid. De komende vrijdagen herhaalt de NPO documentaires over deze getroebleerde helden, die veel te jong stierven en zo (?) een heldenstatus verwierven. Te beginnen dus met Amy.
'They tried to make me go to rehab', zingt ze met die karakteristieke diepe stem in haar grootste hit Rehab. 'But I said no, no, no.' Het bleken profetische woorden. Afkicken van drank en drugs zou er uiteindelijk niet inzitten voor Amy Winehouse. Ze liet zich met huid en haar verslinden, in de ban van een soort onontkoombare zelfdestructie. En dat zie je ruim twee uur aankomen in Asif Kapadia's meeslepende portret van de Britse zangeres, dat hem in 2016 een Oscar voor beste documentaire opleverde.
Waarom? Daarnaar kunnen we alleen gissen. Was het die dodelijke onzekerheid en verlegenheid, die zo contrasteerde met het sterrendom? Haar moeizame verhouding met vader Mitch, die zijn dochter rücksichtslos zou hebben geëxploiteerd (en naderhand woest was op de maker van deze film)? Of toch die foute ex-man Blake Fielder-Civil, die haar steeds weer meetrok in het drijfzand van verslaving? Een eenduidig antwoord geeft Amy niet. En dat is frustrerend. Alsof de eindbestemming, een roemloos (?) einde in fatale dronkenschap, allang vaststond en alleen de precieze weg ernaartoe nog moest worden uitgestippeld.
Met een weldaad aan archiefmateriaal maakt Kapadia Winehouses onvermijdelijke afdaling naar de hel voelbaar. Hij ondersteunt de opgediepte jeugdfilmpjes, radio-optredens, interviews, concerten en paparazzi-beelden met quotes van enkele zorgvuldig uit haar directe omgeving geselecteerde bronnen, zoals haar vader en echtgenoot. De geïnterviewden blijven letterlijk buiten beeld. Alle aandacht is gericht op de tragische figuur Amy, die net als Kurt, Janis en Jimi uitgroeide tot een popicoon, waarbij een achternaam overbodig is geworden.
Dit is iemand die wilde verdwijnen, zegt rapper Mos Def nochtans, met gevoel voor drama, in deze upppercut van een film. Of, zoals Winehouse het zelf treffend zingt in haar andere grote hit, Back To Black, waarin je sinds haar dood in 2011 allerlei betekenissen kunt terugvinden: ‘I’ll go back to black.’
De komende vrijdagen zendt NPO3 documentaires uit over andere leden van de zogenaamde Club van 27, te weten: Nirvana-zanger Kurt Cobain (18 mei), Janis Joplin (25 mei), Doors-voorman Jim Morrison (1 juni) en Jimi Hendrix (8 juni).
Op Netflix is verder 27: Gone Too Soon te bekijken. Ik zou dat overigens niet doen. Deze documentaire over de Club van 27 heeft een eenvoudige verklaring voor al die vroegtijdige popdoden (de drie D’s: drank, drugs en depressies), maar heeft verder vooral drie B’s te bieden: B-muziek (nauwelijks origineel werk van de gevallen helden), B-bronnen (vooral journalisten en figuren uit de kantlijn van de popbusiness, die veel van horen zeggen hebben) en een B-verhaallijn (de verschillende portretjes willen samen maar geen coherent betoog worden). Na ruim een half uur, als Rolling Stones-gitarist Brian Jones al dood is en Jimi Hendrix een heel eind onderweg, heb ik de docu maar gelaten voor wat ie is: een onvervalste B-film.
Tot besluit...
Dat was ‘m, editie 52 van De DocUpdate. Het is me dus gelukt om een jaar lang elke maandagochtend een documentairenieuwsbrief te versturen (die, toegegeven, gedurende een paar weken van de zomervakantie van 2017 slechts een enkele vakantietip omvatte). Hier, in het alfabetische overzicht van De DocUpdate, kun je alle films vinden die ik in die periode heb behandeld. Het zijn er inmiddels ruim 275 (!).
In het afgelopen jaar heb ik elke week zeker vijf documentaires bekeken en beschreven - naast een gezin, fulltime baan en - iets wat lijkt op - een normaal sociaal leven. Dat was soms doorbuffelen. Ruimte voor een gesprek na afloop van een indringende film gunde ik mezelf en de mijnen ook niet altijd. Ik moest door, met kijken en tikken. Van wie? Van mezelf, geloof ik. Documentaires waren én zijn voor mij een medicijn tegen de waan van de dag, waardoor ik me ook vaak genoeg laat meeslepen.
En dus ga ik - geen nieuws is goed nieuws, toch? - gewoon door met deze nieuwsbrief. Omdat dat kijken en schrijven per strekkende meter, blijkbaar, nog steeds niet verveelt en tegelijkertijd leuke reacties en contacten oplevert. Komende maandag is er dus gewoon een nieuwe DocUpdate: jaargang 2, editie 53. Met in elk geval een Fries kunstproject rond elf fonteinen, een witte vrouw die zichzelf zwart noemde en een biopic van een ander lid van de Club van 27.
Tot slot nog een dienstmededeling: de komende donderdagen herhaalt NPO2 rond middernacht een aantal documentaires over Israël, dat deze maand zeventig jaar bestaat. Komende donderdag wordt The Settlers uitgezonden, een ongemakkelijke film over de bewoners van Joodse nederzettingen op de Westelijke Jordaanoever. Daarna volgen Ambulance, Mussa en Forever Pure.
Gegroet,
Helmut
PS
Ik had de documentaire In Het Hoofd Van Mijn Zusje, die vorige week werd uitgezonden op NPO3, in eerste instantie gemist. De indringende film die Ingrid Kamerling maakte over de zelfdoding van haar 24-jarige zus Vivian is nog altijd te bekijken via de 2doc-website. Ik zou dat doen. Bijzondere film over een precair onderwerp.