De DocUpdate (8 oktober 2018)
1. Moeder Aan De Lijn (vanavond, om 20.55 uur, op NPO2)
Het is toch je moeder. Zoals zij ooit moet hebben verzucht dat jij toch haar kind was en intussen stug doorging met zorgen. Nu zijn de rollen omgedraaid. Mama is hulpbehoevend geworden en jij steun en toeverlaat. Het voelt als de omgekeerde wereld: een kind dat voor z’n ouder moet zorgen. Maar je doet het natuurlijk toch. Je moet ook wel, als onderdeel van de zogenaamde participatiemaatschappij.
In Moeder Aan De Lijn (58 min.) observeert Nelleke Koop drie mantelzorgers tegen wil en dank. Niet dat ze dat nadrukkelijk uitspreken, maar het klinkt door in de talloze telefoontjes die ze plegen met andere familieleden, artsen en verpleegkundigen (en die door de filmmaker worden gebruikt als illustratie van hun gejaagde, letterlijk zorgelijke bestaan). Een soort moedeloze mengeling van plichtsbetrachting en wanhoop, die niet in expliciete quotes hoeft te worden vervat. Interviews blijven dus achterwege.
In hun blikken - triest, moe of gepijnigd - zit alles al opgesloten. De onmacht, het verdriet en de frustratie. Van vrouwen die in de bloei van hun leven alles aan de kant moeten (en willen) zetten voor hun alsmaar hulpelozere moeder. En dus wordt die baan opgezegd, beknibbeld op de tijd met hun kinderen en het eigen behoeftepatroon al helemaal aan de kant gezet. Want die ouder, door Nelleke Koop geportretteerd als niet meer dan een bijpersonage, kan er natuurlijk ook niets aan doen. Het is een gordiaanse knoop, waarin je getuige deze soms schrijnende film helemaal verstrikt kunt raken.
2. Lessons From A School Shooting: Notes From Dublane / Newtown (Netflix)
‘Je zult nog jaren zeggen dat je uit Connecticut komt’, houdt Basil O’Sullivan een bewoner van Newtown voor. De Schotse priester weet hoe het is als je thuisbasis wordt geassocieerd met een gruwelijke schietpartij. In 1996 werden in Dunblane zestien kleuters en hun juf Gwen Mayor doodgeschoten.
Als zestien jaar later de Sandy Hook-basisschool in Newtown het tragische decor vormt voor alweer een verpletterende school shooting, neemt O’Sullivan contact op met zijn Amerikaanse vakbroeder Bob Weiss om hem een hart onder de riem te steken. Lessons From A School Shooting: Notes From Dunblane (23 min.) richt zich op hun briefwisseling. Hoe kun je je gemeenschap tot steun zijn als je zelf ook getraumatiseerd bent?
Deze ontroerende korte docu kan tevens worden gezien als bijsluiter voor Newtown (83 min.), een andere film van regisseur Kim A. Snyder over de tragedie in het idyllische plaatsje in Connecticut (die ook nog steeds op Netflix is te zien). Op 14 december 2012 kwamen daar 26 kinderen en volwassenen om het leven in de vernietigende kogelregen van een verwarde jonge man, die in deze aangrijpende documentaire slechts zijdelings aandacht krijgt en niet bij naam wordt genoemd.
De filmmaakster dringt echt door tot het hart van de getroffen gemeenschap. Ze portretteert enkele gezinnen die voortaan door het leven moeten met een gruwelijk lege plek aan de eettafel en spreekt daarnaast met overlevenden van de aanslag, ooggetuigen en hulpverleners, onder wie Father Bob Weiss. Ieder voor zich zoekt een manier om de afgrijselijke werkelijkheid te plaatsen. Hun pogingen om op de één of andere manier nog iets positiefs te halen uit het verdriet dat hen heeft overvallen lijken nochtans gestrand.
Waar de tragedie in Schotland leidde tot stringentere wapenwetgeving, hebben de ouders van Newtown zich stuk gebeten op Amerika's roestvrijstalen voorliefde voor vuurwapens en de bijbehorende lobbygroepen. Intussen moesten ze ook nog een rechtszaak opstarten tegen de malicieuze complotdenker Alex Jones, die van het verspreiden van allerlei samenzweringstheorieën een lucratieve business heeft gemaakt en de gebeurtenissen op Sandy Hook herhaaldelijk een 'hoax' heeft genoemd.
Over de slachtpartij die meer dan twintig jaar geleden in Dunblane werd aangericht, zijn vanzelfsprekend ook diverse documentaires gemaakt. Dunblane: Our Story, in zijn geheel online te bekijken, maakte enkele jaren geleden bijvoorbeeld veel indruk op mij.
3. Niet Meer Zonder Jou (woensdag, om 23.05 uur, op NPO2)
Eerst was er de theatervoorstelling Niet Meer Zonder Jou, die de Turks-Nederlandse actrice en schrijfster Nazmiye Oral en haar traditionele, diepgelovige moeder Havva samen in heel Nederland en ver daarbuiten speelden. Nu is er als bijsluiter en afsluiting deze korte documentaire van Mijke de Jong.
'We hebben in buurthuizen gestaan en theaters, van Amsterdam tot aan New York', vertelt Nazmiye Oral bij aanvang. 'Mijn streng gelovige moeder stond weliswaar op het podium, maar wilde niet dat haar familie zou weten waar ze allemaal mee bezig was.' Overal wilde ma Oral spelen, behalve in haar woonplaats Hengelo.
En dat is natuurlijk het decor van deze film: Hengelo. De flat waar het allemaal begon en waar de hele familie zich nu heeft verzameld, om precies te zijn. Moeder Oral had maar één voorwaarde: Nazmiyes broer Mehmet, die in Turkije woont, moest toestemming geven. Uiteindelijk heeft ook hij plaatsgenomen in het ouderlijk huis voor wat een verhitte voorstelling zal worden.
Niet Meer Zonder Jou (38 min.) is een soort hybride van docu en theater geworden, waarbij regisseur De Jong het (gedramatiseerde) tweegesprek tussen Nazmiye en haar moeder in de flat en een registratie van de reguliere theatervoorstelling afwisselt met de reacties die deze oproept bij de familieleden van de twee vrouwen.
4. Rabot (zondag, om 21.50 uur, op Canvas)
De drie Rabottorens in Gent doen een beetje denken aan Pruitt-Igoe, het Amerikaanse flatgebouw in Saint Louis dat halverwege de jaren vijftig werd opgeleverd als een wonder van stedenbouwkundige vernieuwing en al in 1972 letterlijk is opgeblazen. In sneltreinvaart verworden tot een niet meer te redden getto (een tragedie die is vastgelegd in de documentaire The Pruitt-Igoe Myth: An Urban History). Ook in de Rabottorens wilde je ooit wonen. Ooit. Tegenwoordig leven er vooral mensen die weinig keuze hebben.
Het aftakelingsproces heeft zich in Gent over meerdere decennia voltrokken, maar inmiddels worden de flats in de volkse Rabotwijk toch echt stelselmatig ontmanteld. De verhuisdozen gaan er bij wijze van spreken van hand tot hand. De allerlaatste bewoners zitten er intussen hun tijd uit. Ze kunnen of willen geen kant op - of kunnen niet wachten totdat ze de deur van de met vunzige en discriminerende leuzen volgekalkte lift voor de allerlaatste keer achter zich dicht mogen trekken.
In deze grijsgrauwe documentaire portretteert Christina Vandekerckhove de bewoners van één van de woontorens. Een deprimerende kolos aan de Van Cleeflaan, tevens een gewilde plek voor Gentenaren die het leven moe zijn. Met compassie vereeuwigt de Belgische filmmaakster de treurnis in Rabot (95 min.). Ze vindt er memorabele hoofdpersonen, zoals een Ghanese vrouw met enorme stemmingswisselingen en haar beschonken ex-echtgenoot, enkele (voormalige) verslaafden die vooral uit de problemen moeten zien te blijven en een hoogbejaarde man die nog steeds minutieus al zijn uitgaven noteert.
Vandekerckhove vertelt hun verhalen niet lineair, maar laat snapshots uit hun levens zien en gebruikt die als bouwstenen voor een tragische vertelling, waarbinnen de (aanstaande) sloop van de flat het onvermijdelijke einde moet vormen. Er wordt gestaard, gevreten, lawaai gemaakt, gepaft, obsessief verzameld, gesproken met consumptie en - natuurlijk! - gezopen. In een armoedig decor, waar de verf afbladdert en het behang van de muren komt.
En dan zet één van de bewoners, een oudere alleenstaande man, om de eenzaamheid te verdrijven Love Me Tender van Elvis Presley op en fabriceert Vandekerkhove er een prachtig trieste sequentie van, die nog wel even nazindert. Na ruim anderhalf uur Rabot overheerst uiteindelijk een desolaat gevoel. Van armoe en verval. Van leven dat zijn glans verliest - of gewoon nooit heeft gehad.
5. De klassieker: Titicut Follies (YouTube)
Ruim vijftig jaar geleden maakte hij met zijn eerste film Titicut Follies (84 min.) direct het pièce de résistance van zijn omvangrijke oeuvre. Anno 2018 is Frederick Wiseman, die inmiddels tegen de negentig loopt, echter nog altijd actief als documentairemaker. Zijn nieuwste film Monrovia, Indiana, over het leven in een vaak vergeten deel van de Verenigde Staten, komt aan het eind van deze maand uit.
In Titicut Follies uit 1967 begeeft Wisemans observerende camera zich in het Bridgewater State Hospital, waar veroordeelde psychiatrische patiënten met wel héél weinig compassie worden behandeld. Hij vangt talloze indringende scènes, die in deze klassieke direct cinema-film zonder enige opsmuk worden gepresenteerd. De camera volgt simpelweg de handelingen in beeld, die sober zijn gemonteerd. Interviews, muziek en andere mogelijke toevoegingen blijven achterwege. Dit is de rauwe waarheid. Tenminste, zoals Wiseman hem toentertijd zag. In grauw zwart-wit.
Vijftig jaar verder, en een hele stortvloed aan schokkende beelden, doet de film nog altijd pijn aan je ogen. Bijvoorbeeld als je ziet hoe een poedelnaakte man, die verward en verweesd op de gang staat, wordt getreiterd door de begeleiders die hem eigenlijk terzijde zouden moeten staan. Hij belandt uiteindelijk in een separeerruimte, alleen en bevuild. Een zielig hoopje mens. Ook uiterst ongemakkelijk: hoe een andere patiënt een slang in zijn neus krijgt gepropt en verplicht wordt gevoed. De dokter haalt er zijn sigaret niet voor uit zijn mond. De liefdeloosheid straalt er vanaf.
Het totale gebrek aan privacy, zowel in de instelling zelf als in deze film, is bovendien ronduit schrijnend. De vraag is onvermijdelijk: willen we dit zien? De lange monoloog bijvoorbeeld, van een geëxalteerde man die ogenschijnlijk louter wartaal uitslaat. Totdat je woorden als ‘christ’, ‘nigger’ en ‘sick boy’ meent te onderscheiden. Hij sluit af met het slaan van een kruis en een herhaaldelijk uitgesproken ‘amen’. Zogenaamd fier, maar volstrekt machteloos. Of de jonge kerel die tijdens uitgebreide praatsessies door een psychiater, met een bijna karikaturaal buitenlands accent, aan de tand wordt gevoeld over zijn seksuele voorkeuren en het misbruik van een elfjarig meisje.
Als we deze beelden al zouden wíllen zien, is het nog de vraag of we ze mógen zien. Er was de staat Massachusetts, die Wiseman nochtans toestemming had gegeven om te filmen, destijds in elk geval veel aan gelegen om de documentaire te verbieden. Titicut Follies deed te veel kwaad - en maakte kwaad. De debuterende filmmaker had de privacy van de geportretteerden geschonden, betoogden ze bij de rechter. Na enkele vertoningen op festivals verdween de documentaire dan ook achter slot en grendel. Pas 25 jaar later werd Wisemans debuut officieel vrijgegeven.
Met deze nog altijd schokkende documentaire legde Frederick Wiseman in de jaren zestig al een blauwdruk neer voor zijn latere werk. Met zijn observerende films - een term waarover hij zelf overigens niet zo enthousiast was, omdat die volgens hem suggereerde dat hij als maker geen dwingende keuzes maakte - zou de filmer zich in de navolgende decennia buigen over Amerikaanse instituties zoals de middelbare school, het ziekenhuis en de sociale dienst en hoe de mens zich daarbinnen staande probeert te houden.
Tot besluit...
Tot zover de DocUpdate van deze week. Er is echter nog veel meer te zien. Van maandag tot en met vrijdag zendt NPO2 net voor elf uur vijf korte documentaires uit onder de noemer Het Vluchtelingenverhaal In Vijf Persoonlijke Getuigenissen. Met bijdragen van onder anderen Morgan Knibbe, Jiska Rickels en Eva van Pelt.
Dinsdag wordt bovendien Het Is Uw Land, een film van Kees Vlaanderen uit 2014, opnieuw vertoond. Hij volgt hierin de zogenaamde regievoerders die gesprekken voeren met uitgeprocedeerde asielzoekers.
Donderdag herhaalt NPO2 de documentaire Motley's Law, over een Afro-Amerikaanse advocate die aan het werk gaat in de turbulente Afghaanse hoofdstad Kaboel.
Zondag vertoont NPO3 tenslotte The Long Road Home (26 min.), de korte documentaire waarmee Jennifer Gijrath is afgestudeerd aan de filmacademie. In deze egodocu gaat ze voor de camera de confrontatie aan met haar vader, van wie ze vervreemd is geraakt na de echtscheiding van haar ouders. Universeel thema, helaas tamelijk particulier uitgewerkt.
Zonder tegenbericht verschijnt er overigens elke week een DocUpdate. Als je desondanks geen nieuwsbrief hebt ontvangen (bijvoorbeeld omdat je spamfilter hem heeft onderschept), kun je altijd terecht bij het chronologische overzicht van alle nieuwsbrieven. Daar kun je ook de nieuwste DocUpdate vinden.
En mocht je inspiratie of achtergrondinformatie kunnen gebruiken, kijk dan op de gloednieuwe DocUpdate-website, waarop zo'n 350 documentaires, met kijklinks, zijn te vinden. Je kunt zoeken op titel, thema en trefwoord.
Volgende week in De DocUpdate veel aandacht voor moderne slavernij en daarnaast ruim voor de voetballende playboy George Best, filmdiva Jane Fonda en de ultieme punker (of gewoon een volledig doorgedraaide malloot).
Gegroet,
P1
Aliona van der Horst heeft het Gouden Kalf voor beste lange documentaire gewonnen met haar persoonlijke film Liefde Is Aardappelen. Het Kalf voor de beste korte documentaire ging naar The Atomic Soldiers van Morgan Knibbe.
PS2
Tower, Forever Pure, Heroin(e), Jane, Wild Wild Country, The Zen Diaries Of Garry Shandling, Strong Island, The Vietnam War, Solitary: Inside Red Onion State Prison, Chasing Coral, Last Men In Aleppo en Life, Animated, vielen afgelopen week allemaal in de prijzen bij de Emmy Awards. En dan ben ik er vast nog een paar vergeten...
PS3
Gisteravond heeft de Amerikaanse betaalzender Showtime The Family Business uitgezonden, een vervolg op de documentaireserie The Fourth Estate over The New York Times. Ditmaal staat het werk centraal van de journalisten, die afgelopen week een vernietigend stuk schreven over Donald Trumps dubieuze financiële historie. Ik ben erg benieuwd.