De DocUpdate (9 september 2019)
1. Cold Case Hammarskjöld (zondag, om 21.55 uur, op Canvas en volgende week woensdag, om 22.55 uur, op NPO2))
‘Om eerlijk te zijn ben ik nooit echt geïnteresseerd geweest in de nalatenschap van Dag Hammarskjöld’, bekent filmmaker Mads Brügger halverwege zijn film over de mysterieuze dood van de secretaris-generaal van de Verenigde Naties, bij een vliegtuigongeluk in 1961 in de voormalige Britse kolonie Noord-Rhodesië. ‘Omdat de meeste mensen nooit van hem hebben gehoord. En als je hem ziet komt hij over als een sullig personage uit een romantische komedie.’
Hij vervolgt: ‘Voor mij was Dag Hammarskjöld vooral een vrijbrief om alle dingen te doen die ik leuk vind: Belgische huurlingen opsporen, verhalen vertellen over volledig in wit geklede slechteriken, een schoppenaaskaart die wordt gevonden op plaatsen delict, geruchten over geheime Afrikaanse organisaties… Daarom ben ik op deze trein gesprongen, niet wetende waarheen die me zou leiden.’
Die bekentenis is Brügger ten voeten uit. Terwijl hij samen met onderzoeker Göran Björkdahl Hammarskjölds dood (was het moord? Een samenzwering misschien?) helemaal uitpluist, toont hij regelmatig zijn absurde gevoel voor humor. Als ze bijvoorbeeld met een metaaldetector op zoek willen gaan naar het wrak van Hammarskjölds neergestorte vliegtuig, legt hij alvast twee sigaren klaar. Voor het geval dat ze dat vliegtuigwrak nog zouden vinden ook.
Cold Case Hammarskjöld (127 min.) is sowieso een bijzondere film: een verdomd knap staaltje onderzoeksjournalistiek, op een speelse en avontuurlijke wijze vormgegeven. Zo kiest Brügger niet voor een reguliere voice-over om zijn vertelling te structureren, maar dicteert hij zijn verbindende teksten aan twee donkere secretaresses, die deze braaf uittypen. Waarom twee en niet één secretaresse? Dat weet de filmmaker zelf ook niet, bekent Brügger in een soort meta-voice-over waarin hij zijn eigen rol tijdens het maken van de documentaire belicht.
Gaandeweg komen Brügger en Björndahl in Zuid-Afrika een huiveringwekkend complot van witte nationalisten op het spoor, waarmee deze fascinerende documentaire tot een krachtige climax wordt gebracht. Waarbij Dag Hammarskjöld inderdaad niet meer dan een begin- en eindpunt is voor het ‘stranger than fiction’-verhaal dat Mads Brügger hier op onnavolgbare wijze vertelt.
2. Christo: Walking On Water (donderdag, om 22.55 uur, op NPO2)
Zelfrelativering siert de mens. Het is doorgaans niet de meest in het oog springende eigenschap van vooraanstaande kunstenaars. Op weg naar een potentieel meesterwerk telt elk detail. Uiteindelijk zal iedereen in dat proces dus naar hun pijpen moeten dansen – goedschiks dan wel kwaadschiks. Want het zelfverkozen doel heiligt alle middelen.
The Floating Piers moet in 2016 het werk worden waarmee een lang gekoesterde wens van Christo en zijn vrouw en vaste samenwerkingspartner Jeanne-Claude, die in 2009 overleed, eindelijk in vervulling gaat. Waar eerdere pogingen in Argentinië en Japan vastliepen in het plaatselijke bureaucratische moeras, moet het nu gebeuren bij het Italiaanse Iseomeer: gewone stervelingen krijgen de kans om over water te lopen.
De observerende camera van regisseur Andrei Paounov legt in Christo: Walking On Water (100 min.) vast hoe de temperamentvolle Bulgaars-Amerikaanse kunstenaar en z’n team, waarin zijn neef Vladimir Yavachev waar nodig als bullebak fungeert, de ene na de andere politieke, technische, en logistieke hobbel moeten nemen om het concept dat al in 1970 ontstond uit te werken. Zo nu en dan dreigt het hele project in het… ja, water te vallen en lijkt de documentaire een moderne variant op Lost In La Mancha te worden.
En als Christo’s eerste kunstproject sinds Jeanne-Claudes dood kan worden onthuld – je kunt erover twisten of de wandelaars tussen Sulzano, Monte Isola en het eilandje San Paolo werkelijk over water lopen, of gewoon over een ‘dahliageel’ watertapijt van plastic kubussen en canvas doek – levert dat vanwege de enorme publieke belangstelling weer zijn eigen problemen op, waarvoor Vladimir enkele plaatselijke notabelen en medewerkers moet uitkafferen. Hij dreigt zelfs om het imposante kunstwerk voortijdig te sluiten.
Bij het verwerkelijken van een artistieke visie past het misschien niet om compromissen te sluiten, maar is het natuurlijk ook niet de bedoeling dat willekeurige bezoekers gevaar lopen. Behalve dat ze hun hart eraan verliezen, natuurlijk. Of zich ouderwets door Christo laten –woordgrapwaarschuwing! – inpakken.
3. Gioia (zondag, om 23.30 uur, op NPO3)
Ze werd ooit Aphrodite, de Godin van de liefde. Het was geweldig! Gioia (24 min.) voelde zich mooier en opener dan ooit. Later daalde ze als Persephone af in de onderwereld. Naar 'de kelder' van haar psyche. Waar je dingen van jezelf tegenkomt die je eigenlijk niet wilt weten.
Beide ervaringen laten zich nauwelijks in woorden vatten. En ook de officiële karakterisering (psychose) schiet hopeloos tekort. De zinderende danssequenties van Scapino-danseres Mara Hulspas, in een choreografie van Liat Waysbort, in deze debuutfilm van radiomaker Laura Stek maken de wanen van Gioia veel beter invoelbaar. Zo moet het zijn geweest - of had het kunnen zijn geweest.
'Ik heb nog nooit helemaal precies begrepen: wat is het verschil tussen de mensen die goed kunnen blijven functioneren en die daarnaast een rijke fantasiewereld hebben', vraagt de hoofdpersoon zelf zich hardop af, 'en de mensen die de wereld verlaten en in die fantasiewereld willen gaan wonen?' Is dat dan wat we 'gekte' noemen? En wat houdt een normaal leven eigenlijk in? Is dat op de één of andere manier te overleven?
In deze gestileerde korte documentaire slaagt Laura Stek er glansrijk in om ons, gewone huis-, tuin- en keukenkijkers, een klein half uur in de wondere wereld van Gioia Norina Melody Fiorito (34), gediagnosticeerd met een bipolaire stoornis, te laten wonen. Geen lineair verteld levensverhaal dus, maar een louterende, zintuiglijke ervaring, die overrompelende beelden, bewegingen en muziek in je achterlaat. Waardoor je er - een beetje zoals de hoofdpersoon - nét iets anders uitkomt.
Vanuit de achtergrond dringt zich steeds die andere realiteit op - van separeerruimtes, medicijnen en een, gaaaap, regelmatig leven. Als Gioia niet meer opgenomen wil worden, dient ze volgens eigen zeggen voortdurend rekening te houden met 'de algemeen geaccepteerde werkelijkheid'. In hartje zomer doe je nu eenmaal geen winterkleding aan, ook al ben je van binnen nog zo koud. Die zwierige slalom langs waan en werkelijkheid geeft deze film, die in competitie is voor een Gouden Kalf, een enorme zeggingskracht.
4. Alternate Endings: Six New Ways To Die In America (HBO-Ziggo)
De komende tien jaar gaan er heel veel uitvaartcentra over de kop, zegt een man op een uitvaartbeurs bij de start van deze televisiedocumentaire. Alleen de bedrijven die durven te vernieuwen zullen volgens hem overleven. In Alternate Endings: Six New Ways To Die In America (68 min.) worden alvast enkele actuele trends in beeld gebracht.
Zo kun je de as van je vader natuurlijk gewoon in een urn laten plaatsen, maar je kunt daarmee natuurlijk net zo goed een ‘memorial reef’ maken, die kan worden afgezonken in de oceaan. Op deze manier kan papa postuum alsnog een bijdrage leveren aan het behoud van de bedreigde koraalriffen, die hem zo dierbaar waren.
In een Mexicaans gezin organiseren ze verder een ‘living wake’ voor (over)(groot)vader, een groots opgezet feest in een afgehuurd zaaltje, waarbij de aanstaande overledene alvast afscheid kan nemen van familie en vrienden. Dat levert vanzelfsprekend emotionele toestanden op. Je vraagt je alleen af of die allerlaatste ontmoetingen in een intiemere setting niet veel beter tot hun recht zouden komen.
Soortgelijke kanttekeningen zijn eveneens te plaatsen bij de zogenaamde ‘space burial’. 45 rouwende gezinnen hebben geld bij elkaar gelegd om de as van hun gestorven verwanten letterlijk de ruimte in te schieten. Dat wordt natuurlijk een enorm spektakel, maar je kunt je echt afvragen of het leven letterlijk met een ‘big bang’ moet eindigen?
Deze degelijke film van Matthew O’Neill en Perri Peltz toont ook meer ingetogen manieren - minder Amerikaanse manieren, zou je bijna zeggen - om definitief vaarwel te zeggen. Een vrouw wil zichzelf teruggeven aan de natuur. Met haar familieleden zoekt ze een idyllisch plekje in het bos op, dat haar laatste rustplaats moet worden. Tijdens de natuurbegraving wordt er vervolgens een boompje op haar geplant.
Zo stopt elk vogeltje met zingen zoals het gebekt is. Hoewel je de verschillende hoofdpersonen slechts beperkt hebt leren kennen, levert hun slotakkoord toch aangrijpende taferelen op. Zoals je bij de uitvaart van een volslagen onbekende nu eenmaal ook wel eens een traantje wilt wegpinken. Omdat de dood zo’n elementaire levenservaring is, waarvoor misschien ook niets te gek is. Al had ik, eerlijk gezegd, wel héél even mijn twijfels bij die drive thru-viewing van een overledene die in een soort vitrine lag opgebaard...
5. One Day In September (YouTube)
‘The games must go on.’ De woorden van IOC-voorzitter Avery Brundage hangen nog altijd als een slagschaduw over de Olympische Spelen van München in 1972. Ondanks een terroristische aanslag op het Israëlische team, waarbij diverse atleten op brute wijze werden geslachtofferd, ging het toernooi door. Sporters, zoals de Nederlandse judoka Wim Ruska, die na ‘het bloedbad van München’ een medaille wonnen, zouden zich daarvoor tot in lengte der dagen moeten verantwoorden.
De Oscar-winnende documentaire One Day In September (93 min.) van Kevin Macdonald uit 1999 volgt met overlevenden, nabestaanden, politieagenten, onderhandelaars, politici, journalisten én Jamal Al-Gashey, de enige aanvaller van Black September die de actie zou overleven, de aanloop naar en gebeurtenissen op die fatale vijfde september van 1972. De Palestijnse terreurgroep eiste dat meer dan tweehonderd medestanders werden vrijgelaten uit gevangenissen in de gehele wereld, in Israël in het bijzonder. De geplande gijzeling zou he-le-maal uit de hand lopen.
Illustratief is het relaas van de Nederlandse vrouw Ankie Spitzer. Voor de Olympische Spelen zette ze haar echtgenoot, de Israëlische schermcoach André Spitzer, nietsvermoedend op de trein. Ze zou hem nooit meer terugzien. Behalve dan in het televisienieuws, toen hij met een geweer in zijn rug door de gijzelnemers naar voren werd geschoven, om vanuit een raam met de verzamelde media te praten. Ankie, die later correspondent in Israël zal worden voor Nieuwsuur en de VRT, zag het met afgrijzen aan. Ze zou nog ruim veertig jaar moeten ijveren voor een herdenking van 'München'.
Filmmaker Macdonald laat de verbijsterende gebeurtenissen in het Olympische dorp echt herleven met deze straffe reconstructie. De Schotse filmmaker maakt bijzonder effectief gebruik van graphics om de stormachtige ontwikkelingen te verduidelijken en zet de naargeestige sfeer bovendien vet aan met muziek. Ook acteur Michael Douglas is een belangrijke troef. Als verteller geeft hij het drama echt urgentie. Zo slaagt Macdonald erin om de hectiek van het moment te vangen: de gewelddadige actie van Black September en het navolgende geblunder van de West-Duitse autoriteiten, dat de situatie nog veel erger maakte.
Niet iedereen bewaart overigens slechte herinneringen aan het ‘Munich Massacre’. De actie heeft zijn doel bereikt, constateert Al-Gashey, die niet wil zeggen of hij persoonlijk Israëli’s heeft gedood of niet, ruim 25 jaar na dato in One Day In September: ‘Ik ben trots op wat ik heb gedaan in München omdat dit De Palestijnse Zaak enorm heeft geholpen. Vóór München had de wereld geen idee van onze strijd.’
Tot slot
Tot zover de DocUpdate van deze week.
Vanavond keert presentator Lucas De Man in Vlaanderen Volgens Bruegel op NPO2 terug naar zijn Vlaamse roots en laat de Nederlandse kijker op de sterfdag van Bruegel opnieuw kennismaken met zijn beroemde landgenoot.
Later op de avond vertoont Canvas Behind Closed Doors: Through The Eyes Of A Child, waarin kinderen vertellen over huiselijk geweld.
Woensdag, precies achttien jaar na die beruchte elf september van 2001, wordt De Schaduw Van De Ramp herhaald op NPO2.
Donderdag is op Canvas eerste King Bibi, een portret van de Israëlische leider Netanyahu, en daarna Blue Note Records: Beyond The Note opnieuw te zien.
Zondagavond vertoont NPO2 de documentaire Arnhem Forever, waarin twee Britse veteranen en de dochter van een gesneuvelde Engelse militair worden geportretteerd die jaarlijks deelnemen aan de herdenking van De Slag Om Arnhem.
Op Netflix is afgelopen week het derde seizoen van Hip-Hop Evolution geplaatst, een serie over de geschiedenis van deze van oorsprong Amerikaanse subcultuur.
En vergeet vooral ook niet om Miles Davis: Birth Of The Cool te gaan bekijken in de bioscoop. Vanaf donderdag is het portret van de legendarische jazzmuzikant in diverse filmtheaters te zien.
PS
Als je geen nieuwsbrief hebt ontvangen (bijvoorbeeld omdat je spamfilter hem heeft onderschept), kun je altijd terecht bij het chronologische overzicht van alle nieuwsbrieven. Daar kun je ook de nieuwste DocUpdate vinden. Bedenk: zonder tegenbericht verschijnt er elke week een DocUpdate.
En mocht je inspiratie of achtergrondinformatie kunnen gebruiken, kijk dan op de DocUpdate-website, waarop zo’n 650 documentaires, met kijklinks, zijn te vinden. Je kunt zoeken op titel, maker, thema en trefwoord.
Onder de noemer Boeijen Bekijkt 't schrijf ik ook elke maand een bijdrage voor de website 2Doc.nl, de website voor documentairefilms van de Publieke Omroep. Ditmaal: Zijn Wij Dit?