De DocUpdate Terugblik Op 2017 - deel I
1. Tower (Netflix)
Tower was de eerste documentaire die me dit jaar volledig vloerde. De film bleef naderhand wekenlang in mijn systeem zitten. En dat bleek, getuige de reactie van lezers van deze nieuwsbrief, niet alleen bij mij het geval te zijn.
Over zogenaamde ‘school shootings’ zijn al talloze documentaires gemaakt. Van Michael Moores klassieker Bowling For Columbine tot Newtown over de verschrikkelijke schietpartij in het gelijknamige plaatsje, waarbij twintig basisschoolkinderen en enkele leerkrachten om het leven kwamen.
Tower (86 min.) gaat terug naar de allereerste Amerikaanse schoolschietpartij, in Austin in 1966. In de toren van de Universiteit van Texas heeft zich een schutter verschanst die volstrekt willekeurig tientallen slachtoffers maakt. Dat gruwelijke verhaal wordt ronduit superieur verteld. Stap voor stap onthult regisseur Keith Maitland de achtergronden en gevolgen van de slachting.
Gewone mensen proberen te overleven te midden van een zee van kogels. Hoe ’t met hen afloopt blijft tot het zinderende einde onduidelijk. Ook de vorm van de documentaire is ronduit overweldigend. Tower bestaat zeker voor tachtig procent uit animaties, die echter nooit afleiden van het verhaal.
De film is bovendien messcherp gemonteerd en op smaak gebracht met dampende muziek. Zo transporteert de absolute topdocumentaire Tower je vijftig jaar terug in de tijd, naar een helse universiteitscampus in Austin. Waar werkelijk niemand zijn leven zeker is.
2. Casting JonBenét (Netflix)
Ja, ik ben er laat bij, schreef ik in begin juni van dit jaar. Casting JonBenét (80 min.) staat al sinds eind april op Netflix, maar ik vind het zo'n bijzondere documentaire dat ik ’m toch onder de aandacht wil brengen in deze nieuwsbrief. En ook in dit gemankeerde jaaroverzicht mag de film niet ontbreken.
Regisseur Kitty Green richt zich in deze verbluffende documentaire op één van Amerika’s bekendste cold cases, de geruchtmakende moord op de zesjarige beauty queen JonBenét Ramsey tijdens kerstmis 1996. Green kiest echter voor zo'n bijzondere vertelvorm dat Casting JonBenét bepaald geen standaard true crime-documentaire is geworden.
Daarvoor maakt ze gebruik van amateuracteurs uit de woonplaats van de familie Ramsey, die hun licht laten schijnen op de nog altijd onopgeloste moord en intussen ook heel wat van zichzelf prijsgeven. Die combinatie levert een heel bijzondere kijkervaring op, die over meer gaat dan alleen een spraakmakende kindermoordzaak.
3. Mommy Dead And Dearest (HBO/Ziggo)
We blijven bij true crime, het populairste documentairegenre van dit moment. Over sommige films moet je vooraf eigenlijk niets lezen, schreef ik eind mei. Ik maakte me er vervolgens met een schamele 78 woorden vanaf.
Deze opzienbarende true crime-documentaire over een bizarre moeder-dochter relatie met dodelijke afloop is zo'n film. Mommy Dead And Dearest (82 min.) vertelt een verhaal dat jij niet meer wilt verlaten en dat jou ook niet meer wil verlaten. Waarvoor meteen een aloud cliché voor de dag mag worden gehaald: truth is stranger than fiction.
En daarmee is wat mij betreft nu alles gezegd over deze uppercut van jewelste van Erin Lee Carr. Ik zou vooraf niet eens onderstaande trailer bekijken, maar direct doorschakelen naar de film zelf.
4. One Of Us (Netflix)
Religie, geloofsbeleving en het vallen van je geloof vormen sinds jaar en dag een ideale voedingsbodem voor prachtige documentaires. Van Jonestown tot Scientology. Ook dit jaar leverde weer een topfilm op. Van de makers van Jesus Camp, een klassieker over een evangelisch kinderkamp uit 2006.
‘Waarom stoot de gemeenschap mensen uit?’, heeft de ex-gelovige Luzer volgens eigen zeggen eens gevraagd aan een vriend die nog altijd deel uitmaakt van de Chassidische gemeenschap. ‘Zo houden we de gemeenschap in stand’, zou deze hebben geantwoord. ‘Dat kan alleen zo. In Duitsland konden ze de gemeenschap niet bij elkaar houden.’
De gruwelen van de Holocaust zijn nog steeds uiterst actueel voor de ultra-orthodoxe Joodse gemeenschap van Brooklyn. Ruim zeventig jaar na dato bewaken de Chassidische Joden in New York hun wereld met straffe hand. Ze hebben eigen scholen, ambulances en politiemensen. Bovendien houden ze, volgens critici, hun mensen bewust onwetend. Zodat die zich buiten de gemeenschap niet staande kunnen houden
One Of Us (95 min.) volgt Etty, Luzer en Ari tijdens hun wankele pogingen om de Chassidische gemeenschap waarin ze opgroeiden (en soms ook moesten trouwen) tóch achter zich te laten. Daarvoor betalen ze een stevige prijs. Ze zijn direct geëxcommuniceerd en worden bovendien geacht om alle banden met hun verleden door te snijden, ook als dat bijvoorbeeld hun eigen kinderen betreft.
De indringende documentaire van Rachel Grady en Heidi Ewing, die zich in de topdocu Jesus Camp al eens op orthodox-christelijk terrein waagden, brengt de worsteling van de drie afvalligen van zeer dichtbij in beeld. Depressies, overdoses en suïcide liggen voortdurend op de loer. Via de kwetsbare hoofdpersonen wordt een dichtgetimmerde gemeenschap geportretteerd, die doelbewust met zijn rug naar de seculiere wereld blijft staan.
5. Jane (vanaf donderdag in de Nederlandse bioscoop)
Normaal gesproken bespreek ik in De DocUpdate alleen documentaires die op televisie of online te bekijken zijn (geweest). Jane was al te zien op het IDFA, maar moet nog in première gaan in de bioscoop. Dat gebeurt komende donderdag. En daarmee is één van de beste documentaires van 2017 op de valreep toch nog dit jaar in Nederland te zien.
Jane Goodall is als onvermoeibare beschermvrouwe van 's werelds chimpansees een soort merknaam geworden. Met haar eigen wereldwijde non-profit organisatie, waar je zelfs een aap kunt adopteren. Deze weldadige film gaat terug naar begin jaren zestig toen ze als 26-jarige zonder enige wetenschappelijke ervaring naar Tanzania werd gestuurd om daar een chimpansee-gemeenschap te observeren en zo iets te leren over (de voorvaderen van) de mens.
Haar latere geliefde, de vermaarde Nederlandse natuurfilmer en -fotograaf Hugo van Lawick, maakte prachtig beeldmateriaal van de bevallige Britse met haar onmetelijke liefde voor dieren en de natuur. Materiaal dat verloren leek te zijn gegaan. Totdat het in 2014 werd teruggevonden. Honderd uur in totaal. Me ape, you Jane. In alle soorten en maten. Waarbij de man achter de camera zichtbaar fantaseert over ‘me Hugo, you Jane’.
Regisseur Brett Morgen, die eerder ook al een overrompelend mooie biopic maakte over Nirvana-zanger Kurt Cobain, had op alle mogelijke manieren kunnen verdwalen in die overvloedige beeldenpracht, maar heeft er een kleine en intieme vertelling in gevonden, die tevens model staat voor een groter, universeel verhaal. Over hoe intelligente wezens, mensen en dieren, met elkaar samenleven, voor elkaar zorgen of - ja, dat ook! - oorlog voeren.
Jane (90 min.) is bovendien virtuoos gemonteerd. De verhaallijn wordt slim op- en uitgebouwd en op diverse niveaus voorzien van symboliek, waarbij de erg dwingende muziek van Philip Glass uiteindelijk ook helemaal op zijn plek valt. Met deze film, die wel eens hoge ogen zou kunnen gooien bij de Oscars, opent Brett Morgen een wonderbaarlijke wereld, waarnaar je eigenlijk steeds zou willen terugkeren.
6. Dancer (Ziggo)
Iets heel anders nu, een ronduit spetterende dansfilm over het virtuoze enfant terrible van de internationale balletwereld, die begin september was te zien in Het Uur Van De Wolf.
Als de openingsscène van een film over een balletdanser wordt begeleid door een klassieker van de metalband Black Sabbath, dan weet je dat het niet om zomaar een danser gaat. Dat klopt. Hij heet Sergei Polunin en lijkt daadwerkelijk de Iron Man van het internationale ballet.
De meeslepende documentaire Dancer (77 min.) wrikt de deur open bij de Oekraïense ‘bad boy of ballet’ en komt zo voorbij het dwarse gedrag, de opzichtige tatoeages en het nonchalant geëtaleerde drugsgebruik.
Filmmaker Steven Cantor gaat op zoek naar de twintiger die zijn jeugd heeft geofferd voor zijn gave. Terwijl hij als jongetje naar een exclusieve balletschool in Kiev werd gestuurd, vertrokken zijn vader en oma naar respectievelijk Portugal en Griekenland om te werken, zodat die opleiding ook kon worden betaald. Niet veel later lag het hele gezin Polunin aan diggelen.
In Dancer stelt Sergei zich de vraag of ’t het allemaal waard was en wat dansen eigenlijk nog betekent in zijn leven. Leeft hij zijn eigen droom of die van een ander?
7. Jim & Andy: The Great Beyond - Featuring A Very Special, Contractually Obligated Mention Of Tony Clifton (Netflix)
Met de speelfilm Man On The Moon uit 1999, concludeerde ik een dikke maand geleden, presteerden enkele grootheden uit het metier op de top van hun kunnen. Voor deze documentaire over het maken van Jim Carreys rol in die film, en diens worsteling met identiteit en imago, geldt hetzelfde. De docu, die nog altijd op Netflix is te zien, was bepaald niet alleen volgens mij één van de absolute hoogtepunten van het documentairejaar 2017.
Had topregisseur Milos Forman zijn oude dag bijvoorbeeld beter kunnen beginnen dan met deze ontroerende film? Schreef de Amerikaanse band R.E.M. in zijn lange carrière een mooier liedje dan de melancholieke titeltrack? En was de Amerikaanse komiek Jim Carrey ooit beter op dreef als serieus acteur?
Carrey verloor zich tijdens de opnames volledig in zijn personage, de dwarse comedian Andy Kaufman en diens helemaal onmogelijke alter ego Tony Clifton. Ook als de camera’s niet draaiden bleef hij op de filmset volledig ‘in character’ alles en iedereen ontregelen. Waaronder zichzelf. Vóóral zichzelf, zou je kunnen zeggen.
‘Ging ik te ver?’, vraagt hij zich nu af voor de camera van Chris Smith. De ronduit fascinerende documentaire Jim & Andy: The Great Beyond - Featuring A Very Special, Contractually Obligated Mention Of Tony Clifton (93 min.) wordt volledig verteld vanuit het point of view van Jim Carrey. Via Andy Kaufman (her)ontdekt hij zichzelf.
Hij krijgt die kans letterlijk. Voor Man Of The Moon werd een zogenaamde Electronic Press Kit gemaakt, die nooit is uitgebracht. De filmmaatschappij wilde destijds niet dat mensen door het filmpje ‘Andy Lives’ zouden gaan denken dat Carrey 'een asshole’ was - of dat ze, ook niet onlogisch, aan zijn geestelijke vermogens zouden gaan twijfelen.
Het is bijna eng om te zien hoe Jim in die achter de schermen-beelden Andy wordt. Leven en kunst zijn volledig met elkaar verknoopt geraakt. Hoe kom je daar weer gezond uit? De openhartige acteur zelf verwoordt het nu vrij simpel: hij had vakantie van Jim Carrey. Naderhand wachtte gewoon weer zijn eigen leven, met al z'n gebruikelijke tekortkomingen en frustraties.
Tot besluit...
Dat was 'm dan, het eerste deel van mijn tot mislukken gedoemde poging om het voorbije documentairejaar in hapklare brokken te serveren.
Volgende week, op de allereerste dag van alweer een nieuw jaar, het tweede deel van dit uiterst particuliere jaaroverzicht, waarvoor ik in elk geval bij uiterst kwetsbare Nederlandse kinderen, middenin de Syrische burgeroorlog en dichtbij Donald Trumps smoezelige rechterhand beland.
Laat het me overigens gerust (boos) weten als je een film mist in het overzicht. Dan kan ik die zo nodig altijd nog snel toevoegen aan deel 2. Knipoog.
Vanavond start op NPO2 overigens Het Succes Van De Kringloopwinkel, waarin Frank Wiering terloops klanten en medewerkers portretteert. Op basis van de eerste twee afleveringen is de noodzaak van de docuserie me niet helemaal duidelijk geworden. Of het moet een poging zijn om, met het oog op Kerst en Oud & Nieuw, in te haken op het succes van de succesvolle documentaireserie Schuldig. Dat niveau wordt echter niet gehaald. Enfin, oordeel zelf...
Gegroet,
PS
Heb je al gezien dat NPO2 donderdag An Honest Liar wordt herhaald? Als je 'm tot dusver hebt gemist, zou ik deze kostelijke documentaire over de voormalige goochelaar James Randi, die zich ten doel heeft gesteld om helderzienden en gebedsgenezers te ontmaskeren, zeker bekijken.